Giám tuyển (curator) là một chức danh vẫn còn mơ hồ với đại đa số. Có lẽ vì vậy mà hiện nay chúng ta thấy chức danh này xuất hiện ngày càng nhiều trên truyền thông – có lẽ vì nghe nó bí hiểm, phức tạp, sâu sắc? Vậy phải hiểu đúng thế nào là giám tuyển? Và thế nào là một giám tuyển tốt? Tôi xin tóm lược nhanh vài ý chính.

Bản thân chữ “curate” bắt nguồn từ gốc Latin “cura” nghĩa là săn sóc (care). Ở giai đoạn đầu của lịch sử bảo tàng thế kỷ 16 trở về trước, các gia đình hoàng lưu, quý tộc thường hay có những bộ sưu tập tại gia – có thể bao gồm bất cứ thứ gì trên đời – từ tranh và tượng cho tới tiêu bản sinh học hay vũ khí. Thế kỷ 16 bắt đầu xuất hiện khái niệm “căn buồng hiếm lạ” (cabinet of curiosities) để trưng bày tất thảy mọi hiện vật kỳ thú mà chủ nhân sưu tập được (hầu hết là từ các chuyến chu du khắp thế giới). Chức danh giám tuyển được giao cho người được thuê để trông coi, bảo quản, kiểm kê và lên danh mục cho các bộ sưu tập ấy – đó là chữ “giám” trong “giám tuyển”.

Khi cách mạng công nghiệp nổ ra tại châu Âu, tầng lớp bình dân ngày càng tích luỹ được nhiều của cải hơn, có nhu cầu thưởng thức và tìm hiểu văn hoá, nghệ thuật cao hơn trong thời gian rảnh rỗi. Các bộ sưu tập tư nhân trước đó vốn chỉ dành riêng cho giới thượng lưu, đã bắt đầu được mở ra cho công chúng tới xem, kể từ bảo tàng Ashmolean (1677) tại Anh. Kể từ đó, việc lựa chọn tiêu bản, cổ vật hay tác phẩm nào để bổ sung vào bảo tàng được chuyển dần dần từ người chủ cũ của nó sang một vị trí, hoặc một hội đồng có chuyên môn được bổ nhiệm. Trách nhiệm này là rất lớn, bởi nó bao gồm cả quản lý khoản tiền mua hiện vật hàng năm. Đó là chữ “tuyển” trong “giám tuyển”.

Đó là về phía bảo tàng lịch sử và khoa học. Lại nói đến các bảo tàng và mô hình phòng triển lãm salon nghệ thuật – ví dụ như Salon de Paris rất quen thuộc với các bạn yêu mỹ thuật, là bệ phóng cho nhiều hoạ sỹ tên tuổi tại Pháp và châu Âu. Ở cách trưng bày thời này, tranh vẽ được treo chồng chất lên nhau từ sàn lên trần (khái niệm này gọi là “skying”), tương tự như cách người ta bày những tiêu bản tại gia cho các “cabinets of curiosities”. Với cách bày trí này, chủ và khách cùng hội đồng thẩm định sẽ đứng ở trung tâm phòng và đưa mắt nhìn ra xung quanh để đánh giá, so sánh nhiều tranh với nhau trong cùng một khung nhìn.

Cho tới những năm 1930s tại New York, giáo sư Alfred Barr – giám đốc/giám tuyển đầu tiên của MoMA, đã có một phát minh làm thay đổi toàn bộ mối quan hệ giữa người xem và tác phẩm. Kể từ triển lãm tranh Van Gogh gây tiếng vang năm 1935, Alfred Barr đã thiết lập phong cách bày tranh mới, trong đó mỗi tác phẩm đều được bày ngang tầm mắt của một người có chiều cao trung bình, với khoảng dãn cách vừa đủ, treo trên nền tường sơn màu trắng hoặc trầm. Phong cách này được gọi là “hộp trắng” (white cube) mà hiện tại còn đang rất phổ biến trong hầu hết bảo tàng và gallery thường gặp. Ngoài việc để tranh và tượng vào một khoảng không gian riêng để người xem có thể chiêm ngưỡng (và sùng bái nó như một biểu tượng văn hoá quý giá), thì cách bày trí này còn tạo ra cơ hội xâu chuỗi chúng lại thành một mạch nội dung xuyên suốt cho toàn triển lãm. Và cơ hội này giới thiệu thêm một vai trò chủ chốt của người giám tuyển: xâu chuỗi các tác phẩm đơn lẻ thành một câu chuyện có chủ đề.

Một người kể chuyện giỏi sẽ là cầu nối hiệu quả giữa nghệ sỹ và công chúng, giúp truyền tải những giá trị và thông điệp của tác phẩm tới người xem. Vậy nên khi bạn đi tới các triển lãm, nếu có may mắn được tham gia vào các buổi diễn giải của giám tuyển (curator’s tour) thì không nên bỏ lỡ. Nhưng không phải lúc nào giám tuyển cũng có mặt để diễn thuyết được, nên với các triển lãm bài bản, bao giờ họ cũng viết kèm một bài luận (curator’s essay) trong cuốn catalogue của triển lãm được ấn bản kèm theo. Như vậy vai trò thứ tư của giám tuyển là người viết.

Để viết tốt, người làm giám tuyển phải có những nghiên cứu cẩn thận về lĩnh vực mình giám tuyển. Vậy nên, thường các vị trí giám tuyển chủ chốt đều yêu cầu bằng cấp tối thiểu trong lĩnh vực đó – ví dụ, giám tuyển cho bảo tàng lịch sử phải có bằng khảo cổ học hoặc lịch sử, địa lý; hay những giám tuyển nghệ thuật giỏi đều là những nhà nghiên cứu nghệ thuật bài bản. Những bài luận họ viết cho triển lãm đều được lưu lại và thành tài liệu tham khảo cho người đi sau – quá trình này là sản xuất kiến thức (production of knowledge).

Bên cạnh bốn vai trò nói trên, người giám tuyển phải đồng thời làm tốt những công việc khác, hoặc hợp tác với các vị trí khác để làm tốt chúng, như truyền thông, chương trình cộng đồng, thiết kế triển lãm, v.v… Riêng vai trò bảo quản và lưu trữ, giờ các bảo tàng lớn đều có một bộ phận riêng làm việc này do tính chất ngày càng phức tạp của nó, nên người giám tuyển không còn trực tiếp đảm nhiệm nó nữa. Về kỹ năng mềm trong giám tuyển, việc thiết lập được sự tin tưởng của nghệ sỹ và nhà sưu tập để phó thác tác phẩm cho triển lãm, là một thước đo quan trọng với người giám tuyển tốt.

Tựu chung, muốn làm một giám tuyển (đơn thuần tập hợp lại một số lượng tranh rồi bày triển lãm) vốn rất dễ, mà muốn làm một giám tuyển bài bản thì không đơn giản. Một giám tuyển tốt là một giám tuyển không chỉ bài bản, mà còn phải có đạo đức, bởi những quyết định tuyển chọn của họ sẽ có ảnh hưởng lớn tới lý lịch nghệ sỹ và tác phẩm – một con dấu từ giới chuyên môn – kéo theo đó là những định giá ở gallery và sàn đấu giá.

Hiện tại ở Đông Nam Á, trường Nanyang Technological University, Singapore là trường duy nhất mở khoá đào tạo Thạc sỹ về giám tuyển, chuyên sâu vào mảng văn hoá nghệ thuật Đông Nam Á, có nhiều chương trình hỗ trợ thực hành và lập nghiệp sau này. Việt Nam rất cần thêm người có chuyên môn về nghệ thuật nói chung và giám tuyển nói riêng.

Nguồn: Ace Lê