Nền nghệ thuật đương đại Việt Nam có đến hai Mắt biếc, một của âm nhạc và một của văn học, mà sau này có thêm một của điện ảnh. Chúng đều mang đến nỗi ngậm ngùi và xót xa về một tình yêu thơ dại không thành. Đôi mắt tròn xoe, long lanh và vô cùng trong sáng đã ghi dấu ấn sâu đậm trong trái tim của những người nghệ sĩ. Hãy cùng đặt những tác phẩm này cạnh nhau để nhìn ra tương quan thú vị giữa chúng.

1. Sự ra đời

Bài hát

Theo các tài liệu lưu lại, Mắt biếc được xuất bản ngày 28/3/1975, và cũng là bài hát cuối cùng được nhạc sĩ Ngô Thụy Miên sáng tác tại Sài Gòn vào giai đoạn trước 1975. Được biết, bản tình ca này cũng là một trong những nhạc phẩm được người nhạc sĩ tài hoa ưa thích nhất trong gia tài sáng tác đồ sộ của mình. Giai điệu, cấu trúc và lời của Mắt biếc cho thấy sự sáng tạo và nỗ lực làm mới mình của nhạc sĩ Ngô Thụy Miên, ở thời điểm đó đã tích lũy đủ kinh nghiệm, kiến thức và gặt hái được một số thành tựu nhất định. 

Tiểu thuyết

Được phát hành lần đầu năm 1990, Mắt Biếc nằm trong loạt truyện dành riêng cho thanh thiếu niên của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh. Trong loạt truyện này còn có Thằng quỷ nhỏ, Cô gái đến từ hôm qua, vân vân, cũng giành được sự yêu mến đặc biệt từ độc giả. Tuy vậy, Mắt biếc lại đạt thành công hơn cả và được xem như một tác phẩm tiêu biểu nhất trong sự nghiệp của nhà văn này, cho đến nay, nó đã có hơn 44 lần xuất bản. Thậm chí còn được giới thiệu bằng tiếng Nhật với tựa đề Tsuburana hitomi qua phần thực hiện của dịch giả Kato Sakae.

Phim điện ảnh

Phim điện ảnh Mắt biếc do đạo diễn Victor Vũ cầm trịch, với bộ ba diễn viên chính là Trần Nghĩa, Trúc Anh và Trần Phong. Bộ phim có giai đoạn phát triển dự án, tiền kỳ, ghi hình và hậu kỳ trong 3 năm, kéo dài từ 2016 đến 2019. Riêng quá trình ghi hình kéo dài liên tục trong 44 ngày ở Quảng Nam và Huế. Bộ phim nhận được sự yêu thích lớn từ khán giả đại chúng, thể hiện qua 180 tỷ doanh thu từ các phòng vé trên cả nước. Trước và trong thời gian Mắt biếc được trình chiếu ngoài rạp, bộ phim liên tục là chủ đề nổi bật được bàn luận trên các nền tảng mạng xã hội.

2. Nội dung

Bài hát

Mắt biếc kể về một câu chuyện tình dở dang giữa một chàng trai đa cảm và một cô gái có mái tóc dài thướt tha và dáng vẻ yêu kiều. Dù không có một nội dung quá đặc sắc, nhưng bài hát vẫn khơi gợi xúc cảm bồi hồi, luyến tiếc và hoài niệm về một tình yêu đẹp đẽ trong quá khứ. Bản tình ca cho thấy biệt tài trong việc xây dựng cấu trúc gãy gọn, nghệ thuật sử dụng từ ngữ chân phương mà giàu sức gợi hình và gợi cảm, bài hát trên nền nhịp điệu Boston chậm rãi và da diết của nhạc sĩ Ngô Thụy Miên.

Tiểu thuyết

Với ngôn ngữ dung dị và trong sáng, nhà văn Nguyễn Nhật Ánh qua hơn 300 trang viết đã khắc họa về mối tình đơn phương của Ngạn dành cho Hà Lan, cô bạn học có cặp mắt đẹp đẽ tuyệt trần. Cùng nhau, họ đi qua những ngày tuổi thơ đầy thi vị, buồn ít hơn vui ở ngôi làng Đo Đo hồn hậu. Cùng nhau, họ trở thành những thanh thiếu niên bỡ ngỡ khi lần đầu ra huyện rồi đến phố. Nhưng rồi dần xa nhau, khi Ngạn mãi ngóng về bóng hình một Hà Lan ngày nào, còn cô bạn nhỏ thì bận bịu với những cuộc phiêu lưu khác trong cuộc đời. Dẫu cuộc sống trải qua nhiều thăng trầm và đổi thay, Ngạn vẫn dành cho Hà Lan một tình yêu, buồn da diết nhưng không bao giờ thôi hy vọng. Họ tiếp tục rơi vào hoàn cảnh éo le đến tận nhiều năm sau, khi Trà Long, con gái của Hà Lan lớn lên, lại dành một tình yêu trong sáng và thánh thiện dành cho người chú đã ở bên mình suốt quãng đời tuổi thơ.

Phim điện ảnh

Dựa trên tiểu thuyết của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh, Mắt biếc trên màn ảnh rộng chỉ có một vài sự thay đổi để làm rõ ràng và kịch tính hơn về mạch kể, nhưng hầu như vẫn trung thành với diễn biến chính của câu chuyện gốc. Ở bộ phim, ngoài mối tình đơn phương của Ngạn dành cho Hà Lan, đạo diễn Victor Vũ còn sáng tạo thêm nhân vật cô giáo Hồng, một cô bạn dành tình yêu cho Ngạn trong từng ấy năm cậu chàng đeo đuổi người con gái trong mơ. Ngoài ra, cái kết của bộ phim cũng có một chút khác biệt so với truyện, đưa ra một tình huống mở để khán giả có thể tiếp tục câu chuyện trong tưởng tượng của riêng mình. Nhiều khán giả còn nhận xét rằng, đây chính là một kết cục “hạnh phúc” hơn dành cho Ngạn và Hà Lan khi hai con người đa đoan ấy đã mất quá nhiều năm để chờ đợi và “vờn” nhau trong tình yêu.

3. Những tình yêu day dứt khôn nguôi

Bài hát

Bài hát của nhạc sĩ Ngô Thụy Miên được chia thành các đoạn đối xứng, tuần tự bày tỏ những kỷ niệm đẹp đẽ trong quá khứ và sự đối lập với tình trạng cô đơn hiện tại. Bắt đầu với những nốt nhạc vút cao, bản tình ca sau đó dần dần rải đều thấp dần xuống, tạo thành một giai điệu miên man, hoài niệm và day dứt trong trái tim người nghe. Những hồi ức đẹp đẽ năm xưa giờ đây trở thành nỗi buồn xa vắng, mênh mang và phôi phai mãi mãi.

Tình yêu, lúc thăng lúc trầm, lúc cuộn trào lúc lặng yên, lúc thoảng mây khói lúc cuồn cuộn giông tố. Tình yêu ấy, trong một buổi chiều hò hẹn, chàng và nàng đã không ngại ngần dành cho nhau những khoảnh khắc đẹp đẽ nhất trong đời họ. Những hồi ức huy hoàng chỉ nhấn mạnh thêm nỗi xa vắng như người yêu đã rời khỏi nơi ấy. Một tình yêu dở dang, một tình yêu không thành mà giờ chỉ còn lại mình ta với ta.

Trong biển cảm xúc tiếc nhớ, miên man và dạt dào ấy, nhạc sĩ Ngô Thụy Miên sử dụng thủ pháp thay đổi rất nhiều hợp âm để giai điệu trở nên vang vọng trong lòng người nghe, để biển cảm xúc ấy như hòa lẫn vào trong không khí, khiến cả một vùng trời và không gian xung quanh người ta như chỉ còn lại nỗi nhớ trông hoài vọng.

Tiểu thuyết

Quen nhau từ những ngày mới vào tiểu học, vì một sự cố “nho nhỏ”, Ngạn và Hà Lan trở thành đôi bạn quấn quýt bên nhau không rời. Sự dịu dàng và thơ ngây của cô bạn nhỏ có đôi “mắt biếc” khiến tuổi thơ cậu trôi qua êm đềm với những xúc cảm dịu dàng của sự mến yêu tha thiết.

“Đôi mắt của Hà Lan lại gợi tôi nghĩ đến bầu trời và dòng sông, đến những ước mơ dịu dàng của tình yêu và khi đó tôi không còn đủ can đảm để nhìn lâu vào đôi mắt nó như ngày xưa thơ dại.

Bao giờ tôi cũng muốn nhìn thấy Hà Lan cười. Tôi muốn nó vui vẻ suốt ngày. Có lẽ vì sự mong mỏi thầm kín đó, tôi không bao giờ từ chối Hà Lan một cái gì.“

Gắn bó với nhau qua từng ngóc ngách làng quê, Ngạn lớn lên, trở thành một thanh niên hiền lành giữ nguyên sự hồn hậu và giản dị trong tâm hồn. Và cũng như thế, tình cảm mến yêu dành cho cô bạn nhỏ ngày nào vẫn không hề thay đổi, nó chỉ khác biệt ở chỗ ngày càng trở nên sâu đậm và mãnh liệt hơn. Thế nhưng, cô bạn nhỏ ngày nào giờ trở thành một thiếu nữ với vẻ xinh đẹp mặn mà, thu hút đến cả những chàng công tử sành sõi ăn chơi nhất. Mê đắm nơi phố thị phồn hoa, nhộn nhịp và lấp lánh ánh đèn, Hà Lan như một cái cây bật khỏi gốc rễ mà Ngạn dù đau đớn vẫn chẳng thể kéo về.

“Hơn nửa ngày trời, xe mới về đến huyện. Từ huyện, tôi đạp xe về làng, trên con đường năm nào tôi và Hà Lan vẫn thường đi bên nhau những chiều thứ bảy. Con đường cũ chẳng có gì thay đổi, chạy dọc hai ven đường vẫn những cây bông gòn cao vút, những cây keo tây nơi trú ẩn của những con cánh quýt tuyệt đẹp, những cây sầu đông xơ xác và những hàng rào dâm bụt đỏ chói. Xa hơn nữa là những cánh đồng rập rờn sóng lúa, màu xanh trải dài đến tận lũy tre xa.

Hôm đầu tiên về làng, tôi ngạc nhiên thấy làng tôi khang khác. Mọi vật vẫn ở nguyên chỗ cũ nhưng khoảng cách giữa chúng dường như có ai đó thu ngắn lại. Tôi đi từ giếng Cây Duối về chợ Đo Đo, thấy đoạn đường sao mà ngắn ngủi, một chớp mắt đã tới nơi. Khoảng cách giữa chợ Đo Đo và nhà tôi cũng vậy, gần nhau đến buồn cười. Tôi nhìn vào chợ, thấy chợ bé đi nhiều. Cây bàng già không còn cao ghê gớm như tôi hằng tưởng. Mới đi khỏi làng có mấy tháng, khi trở về, tôi như người khổng lồ trong câu chuyện bà kể. Nếu bà còn sống hẳn tôi sẽ hỏi: “Bà ơi, ai đã thu nhỏ làng mình lại hở bà?”. Hẳn là bà sẽ đáp: “Không ai cả, cháu ạ. Tại vì cháu lớn lên đó thôi. Khi lớn lên, người ta thường thấy mọi thứ dường như bé đi!”. Nhưng bà tôi đã không còn để tôi hỏi và nghe bà âu yếm trả lời. Tôi chỉ nghe thấy cuộc trò chuyện kia trong trí tưởng tượng của tôi thôi.“

Nỗi day dứt cứ quẩn quanh trong trái tim chàng trai trẻ và mãi như thế cho đến khi trở thành một người đàn ông trưởng thành. Một tình yêu không thành hay chưa bao giờ có được bắt đầu, vì chỉ là “những bản tình ca”, chỉ là “những lời nói bâng quơ” về cái cảm xúc dẫu đậm sâu nhưng chẳng thể tỏ bày ấy.

Rất nhiều năm về sau này tôi thường tự trách mình tại sao hồi đó tôi không nói thẳng với Hà Lan là tôi yêu nó. Nếu tôi nói ra điều đó, hẳn cuộc đời của chúng tôi đã rẽ sang hướng khác, sáng sủa hơn và ít xây xát hơn. Nhưng thời gian càng lùi xa, tôi hiểu rằng điều đó thật ra không cần thiết như tôi nghĩ. Tôi đã viết những bản tình ca và hát chúng lên. Đó là lời tỏ tình của tôi. Trong những ngày tháng đó, Hà Lan đã nhìn thấu đáy lòng tôi như người làng Đo Đo nhìn thấu những viên sỏi phơi mình dưới lòng suối Lá vào những mùa nước cạn. Vậy thì, tôi cần gì phải nói ra những điều đã không còn là bí ẩn với cả hai đứa tôi. Và liệu có ích gì nếu tôi nói Hà Lan rằng tôi yêu nó và được nghe nó nói nó cũng yêu tôi, khi mà tất cả những điều đó đều có thể đổi thay trong một sớm mai nào?

Phim điện ảnh

Vì dựa trên tiểu thuyết nên nội dung của phim điện ảnh Mắt biếc cũng khiến người xem bồi hồi với mối quan hệ nhiều tiếc nuối của Ngạn – Hà Lan. Việc sử dụng các kỹ thuật trong việc xây dựng cấu trúc tình huống kịch, những cú máy dài miêu tả vẻ đẹp mộc mạc của làng quê, phần âm nhạc được đầu tư kỹ lưỡng khiến câu chuyện tình này trở nên sống động và chân thực. Ngoài ra, diễn xuất và tạo hình nhân vật của bộ ba Trần Nghĩa, Trúc Anh và Trần Phong cho thấy sự gần gũi với phiên bản tiểu thuyết.

Đối với phiên bản điện ảnh, nhân vật cô giáo Hồng được thêm vào như một hình tượng “phiên bản nữ” của Ngạn. Trong khi chàng trai nơi làng quê, từ thuở học trò cho đến khi trở thành ông giáo làng, đều nhất nhất hướng về phía cô bạn Hà Lan thì Hồng lại như một chiếc bóng dõi theo Ngạn. Một vài tình tiết được thêm vào để làm tăng sự xung đột và kịch tính cho câu chuyện phim, khiến người xem càng xót xa hơn dành cho nhân vật chính. Và không thể không nhắc đến việc chỉnh sửa một chút ở cái kết khiến những độc giả vốn “ám ảnh” với phiên bản gốc có thể cảm thấy dễ chịu hơn đôi chút.

4. Lời kết

Mắt biếc năm xưa nay đâu?

Mỗi chúng ta, đều có cho riêng mình một “mắt biếc”, tượng trưng cho những tình yêu dở dang thời tuổi trẻ luôn để lại trong ta sự bồi hồi và niềm thương nhớ khôn nguôi. Nhờ có nghệ thuật, người ta có thể diễn tả những cảm xúc tưởng như khó bày tỏ thành lời. Thay cho lời kết, xin trích dẫn ra đây một đoạn mà chính người viết bài này cho rằng diễn tả đúng nhất nỗi day dứt về một tình yêu trót dành cho “mắt biếc”.

Bài viết: Gau Truc.
Nguồn tham khảo: nhacvangbolero, thanhnien, wikipedia.

• Phiêu lưu vào thế giới kỳ khôi, siêu thực và huyền ảo của Kerby Rosanes
• Các bộ phim Hollywood đã chinh phục khán giả bằng màu sắc như thế nào? (Phần 1)
• Khi dữ liệu được trình bày bằng đồ họa, mọi điều bạn cần biết về trực quan hóa dữ liệu (Phần 2)