*Lời người dịch: Trong bài dịch này iDesign giữ nguyên các thuật ngữ như sukumo hay nedoko để truyền tải trọn vẹn ý của tác giả nhưng vẫn đảm bảo không gây khó hiểu cho người đọc. Để hiểu rõ hơn về những thuật ngữ này, các bạn có thể đọc thêm trong những website bọn mình đính kèm cuối bài. 

Cũng giống như nhiều quốc gia khác trên thế giới, Nhật Bản của thế kỉ 21 phải đối mặt với tình trạng giới trẻ quay lưng với các nghề thủ công truyền thống vì công việc vất vả mà thu nhập không cao. Thế nhưng ắt là thứ gì đẹp thì chắc chắn vẫn sẽ luôn có người đam mê, theo đuổi đến cùng. BUAISOU là một nhóm 4 người trẻ Nhật Bản trót đem lòng yêu màu xanh của chàm đang nỗ lực từng ngày nuôi dưỡng và lan truyền tình yêu ấy.

Trang trại chàm thứ sáu và trẻ nhất tại Tokushima, BUAISOU được thành lập vào năm 2012 bởi Kenta Watanabe và Kakui Kaji. Kenta Watanabe, vốn là một nhân viên văn phòng, đã từ bỏ công việc bình lặng sau một buổi học nhuộm chàm. Vì thế tại BUAISOU, họ vẫn duy trì lớp học nhuộm chàm mỗi tuần. Hai thành viên gia nhập sau này là Yuya Miura – một thợ may và Yuki Ken – một chủ ngân hàng đã rời bỏ nghề nghiệp của mình để tham gia dự án “farm to closet” của BUAISOU. Hiện BUAISOU hoạt động tại Tokushima, Nhật Bản và Brooklyn, Mỹ. 

Màu xanh chàm tự nhiên không phải thứ màu dễ dàng nhuộm ra được. Nhưng đó là những gì những người trẻ trong nhóm BUAISOU đã và đang cố gắng làm. Họ không chỉ thu hoạch lá chàm tại Tokushima, Nhật Bản mà còn dùng lá chàm ấy để nhuộm vải. Khi hai nghề thủ công đòi hỏi sự tỉ mỉ và kiên trì gặp nhau, ta sẽ có được một sản phẩm tuyệt đẹp với những sức màu sống động – thứ màu xanh chàm đầy chiều sâu dễ dàng cuốn hút bất kì ai.

Chàm của BUAISOU được lấy từ trang trại chàm tại Tokushima. Đã từng có tới khoảng 1.800 hộ trồng chàm tại Tokushima, nơi từng là trung tâm nhuộm chàm của Nhật Bản. Nhưng ngày nay, tính cả BUAISOU chỉ còn lại 6 trang trại chàm. 

Vào mùa hè, lá cây được thu hoạch riêng và sấy khô. Trong suốt mùa thu và mùa đông, lá này sẽ được để trong phòng nedoko (phòng nghỉ) cho phân hủy trong vòng vài tháng. Những người thợ trong nhóm BUAISOU sẽ đổ nước vào và đảo đống lá khổng lồ ấy mỗi tuần một lần để lá được ủ đều. Khi thời tiết trở lạnh, họ sẽ phủ đống lá bằng rơm để đảm bảo quá trình lên men không bị gián đoạn. Đến mùa xuân, chàm sẽ cô đặc ở dạng sukumo, sẵn sàng pha thành thuốc nhuộm.

Watanabe và Kakuo Kaji đã học nghề từ nghệ nhân sukumo thế hệ thứ sáu Osamu Nii tại một trang trại rất lớn, cách trang trại của BUAISOU chỉ năm phút. Nghệ nhân Osamu Nii đã từng được giới thiệu trong cuốn sách Indigo của Catherine Legrand.

Ông đã dạy nhóm BUAISOU chính xác lượng nước cần thêm vào, cách đảo đống lá và nhiều kĩ năng không thấy được bằng mắt thường khác. Nghệ nhân Osamu Nii vẫn thường nghé qua BUAISOU để kiểm tra phòng nedoko của họ. Việc học chưa từng dừng lại.

Watanabe ghi chép lại số lượng nghệ nhân sukumo còn lại tại Nhật Bản. Sau khi chàm tổng hợp giá rẻ ra đời và trở nên phổ biến, số nghệ nhân đã giảm từ hàng nghìn người xuống còn số lượng đếm đủ trên hai bàn tay. Watanabe cho biết sự khác biệt giữa nghệ nhân Osamu Nii và BUAISOU là trong khi thầy của anh chỉ trồng chàm, làm sukumo rồi bán cho người nhuộm thì BUAISOU tự làm mọi công đoạn. Họ làm chủ cả hai công đoạn: làm sukumo và nhuộm chàm bằng sukumo.

Lá chàm khô có mùi như trà và cũng uống được như trà. Còn sukumo đã lên men thì có mùi của đất. Chỉ có bốn thành phần để pha thuốc nhuộm: cám lúa mì (đường để nuôi vi khuẩn), bột đá vôi (còn gọi là calcium hydroxide), hỗn hợp tro gỗ và nước nóng (dung dịch kiềm hóa cao) và sukumo.

Tất cả được trộn trong một chiếc thùng, được khuấy liên tục trong 10 ngày ở nhiệt độ khoảng 22°C. Hỗn hợp thu được cuối cùng đã sẵn sàng để nhuộm ra những sắc xanh chàm. Thuốc nhuộm này dùng được trong hai tháng.

Điều làm nên sự khác biệt giữa các thợ nhuộm là tỉ lệ các thành phần. Ngoài ra, một số thợ nhuộm còn dùng rượu sake thay cho cám lúa. Thật ra, cám lúa mì là nguyên liệu được sử dụng trước vì khi đó sake là thứ khá đắt đỏ.

Watanabe dìm tay vào thùng thuốc nhuộm để nhúng ướt một tấm vải bông. Khi anh rút tay lên sau vài phút, tay anh đã thành màu xanh lá cây. Nhưng chỉ trong tích tắc, màu xanh lá cây ấy nhanh chóng bị oxy hóa thành màu chàm.

Theo truyền thống, Nhật Bản có 48 sắc màu chàm tự nhiên với tên riêng cho từng loại. Mỗi năm, sukumo sẽ cho ra các nhóm màu khác nhau. Vải phải được nhúng khoảng 30-50 lần để đạt được sắc chàm đậm nhất. Watanabe cho biết thuốc nhuộm mới thường đậm nên màu chàm nhạt nhất chỉ nhuộm ra được khi thuốc nhuộm mới “chết” sau 1 – 2 lần nhúng vải.

“Tôi luôn hào hứng với tính bất ngờ của màu nhuộm ra. Nhiều người hỏi tôi có nhuộm được màu này màu kia không. Đó không phải cách nói về nhuộm chàm. Mỗi mảnh vải sẽ có màu khác nhau. Bạn nên tận hưởng sự khác biệt ấy thay vì mong muốn hai thứ giống hệt.”

Nhờ vào đặc tính có thể nhuộm được mọi loại vật liệu tự nhiên của sukumo, BUAISOU đã đưa kỹ thuật nhuộm sukumo vào trong nhuộm vải, quần áo, giày, đồ chơi, tạo màu cho men rạn, làm các tác phẩm nghệ thuật…

Watanabe còn cho biết: “Mục tiêu của chúng tôi là làm quần jeans, nhuộm hoàn toàn bằng sukumo.” Watanabe chia sẻ họ có thể là doanh nghiệp đầu tiên làm vậy. Sản phẩm quần jeans của BUAISOU hiện đã được bán.

“Các sợi vải trên quần jean thông thường không được nhuộm hoàn toàn. Chỉ có bề mặt của sợi được nhuộm. Sukumo thì có thể nhuộm được tới lõi sợi vải. Vì thế, cách bạc màu cũng khác với quần jeans thông thường,” Watanabe giải thích.

Mặc dù làm ra mỗi mẻ thuốc nhuộm đều là một thử thách, loại thuốc nhuộm sukumo quý giá này vẫn nên được chia sẻ. Ngoài việc học các kỹ thuật truyền thống như shibori, katazome (in bằng khuôn mẫu) hoặc in batik Nhật Bản, bạn còn có thể tự mang quần áo của mình đến BUAISOU để nhuộm và cho chúng một cuộc đời mới.

Ngoài BUAISOU, bạn có thể tìm hiểu thêm một số nghệ nhân và xưởng nhuộm chàm của Nhật Bản tại đây:

Con ở Việt Nam, bạn có thể theo dõi hành trình theo đuổi chàm của Đu đủ.

Nếu bạn biết ở Việt Nam có nhóm nào khác cũng đang đi tìm dáng hình của chàm thì hãy cùng chia sẻ nhé!

Nguồn: Cool Hunting và BUAISOU
Biên dịch: Xanh Va
Ảnh: BUAISOU và Cool Hunting

• Tác phẩm sắp đặt: Những con sóng đại dương bằng vải
• Khối vải dệt từ sợi thiên nhiên có thể làm đồ nội thất
• Traqué Studio – Phát triển nghệ thuật thủ công theo cách thật bền vững