Sunk cost fallacy (Ngụy biện chi phí chìm) là gì và ảnh hưởng thế nào đến designer?
Sunk cost fallacy là gì?
Sunk Cost Fallacy là trạng thái tâm lý luôn khiến chúng ta cảm thấy tiếc nuối, mỗi khi quyết định vứt bỏ một sự việc mà ta đã dành nhiều thời gian và công sức. Nó thôi thúc ta cứ đi theo quyết định ban đầu cho tới cùng, mặc dù trong thân tâm bạn hiểu rõ mọi việc sẽ chẳng đi tới đâu, sẽ chỉ khiến mọi việc càng thêm tệ hại.
Cụm từ “sunk cost”, trong kinh tế học có tên là “chi phí chìm”, là phần chi phí có thể là tiền bạc, công sức hoặc thời gian, mà bạn đã dành cho một công việc, một dự án, một mối quan hệ,… Nói cách khác, chi phí chìm là khoản đầu tư không thể lấy lại được, khi đã bỏ ra thì bạn đã đánh mất nó vĩnh viễn. Chỉ khi nào bạn biết quay đầu, dừng lại không làm nữa, thì sunk cost mới không ngừng tăng thêm.
Cái bẫy vô hình trong cuộc sống
Chúng ta thường rất sợ vứt bỏ những thứ chúng ta đã đánh cược quá nhiều vào cho nó. Đôi khi đơn giản chỉ là một bộ phim dở tệ, nhưng “lỡ mua vé ngồi vào rạp rồi ráng coi cho hết”, “cái áo thấy ghê nhưng phải ráng mặc vì uổng công săn sale cả tuần”, “cuốn sách chán lắm nhưng đọc được hơn phân nửa rồi phải đọc cho hết”… hoặc có thể là những thứ vô hình hơn như một ngành học ngán đến tận cổ, nhưng “lỡ học 4 năm, bỏ uổng”, một công việc nhàm chán “nine-to-five” đã hơn 10 năm, vì biết đâu “sắp tới kỳ thăng chức, tăng lương…”
Điều này xuất phát từ việc con người có xu hướng “tránh lãng phí”, ngẫm lại kĩ, những cố chấp đó kì thực chỉ là đang che giấu sự sợ hãi khi đối diện với cảnh tượng đứng nhìn công sức, tiền bạc, tâm huyết đã bỏ ra sụp đổ ngay trước mắt mình.
Có vô số những ví dụ khiến chúng ta, mỗi lần sợ hãi quyết định dừng cuộc chơi, là mỗi lần chúng ta lại phung phí vứt đi quỹ thời gian hữu hạn quý báu của cuộc đời mình vào một “kế hoạch đầu tư” mà chắc chắn sẽ càng ngày càng lỗ.
Đối với designer, quá sa đà vào việc chau truốt một option hoặc một tính năng, thì sẽ chỉ làm bạn càng khó tiếp thu ý kiến từ người khác. Bạn đầu tư cho nó nhiều bao nhiêu, thì bức tường định kiến trước mặt bạn càng dày bấy nhiêu. Lúc đấy, bạn sẽ rất khó để có được tinh thần học hỏi cho một cách làm mới, một hướng đi mới. Nguy hiểm hơn thế, vì bạn sợ uổng công sức đã bỏ ra, bạn có thể dùng đầy đủ lý lẽ để biện hộ cho tác phẩm của mình, dù trên thực tế nó đang không giải quyết được bất kỳ vấn đề nào cho người dùng.
Làm sao để thoát khỏi sự kìm hãm?
Điều quan trọng khi đối diện với trạng thái tâm lý sunk cost fallacy là chúng ta nên nhớ rõ rằng, càng nuối tiếc quá khứ, thì tương lai sẽ càng lại càng nuối tiếc hơn.
Những mô hình phát triển sản phẩm như Lean UX, hay Design Thinking sẽ giúp bạn tránh rơi vào cái “bẫy tâm lý” sunk cost fallacy bằng cách chia dự án thành các giai đoạn nhỏ để bạn có khoảng lặng dừng lại mà suy nghĩ trước khi dấn thân quá mức vào chúng. Đây là cách giúp chúng ta nhìn ngắm những thành quả đã làm thuở còn sơ khai (lo-fi design), ở mức độ mà khi vứt bỏ chúng đi, chúng ta vẫn còn cảm thấy vui vẻ và thoải mái để thực hiện tiếp các cách làm khác.
Điều quan trọng nữa là, các mô hình trên đều nhắc designer nhớ rõ một điều là bạn đang thiết kế cho người dùng, họ mới chính là người quyết định sản phẩm thành công hay thất bại. Bạn càng đưa họ test sớm chừng nào, thì bạn càng có cơ hội quay đầu càng sớm chừng đó.
Người viết: Đông Đông
Credit hình: Burnt Toast
Bài viết được đăng tải trên group Maybe This Art Should Be Known – Không gian nói và bàn luận cho bất cứ ai yêu nghệ thuật/sáng tạo.
/viết một tay/ là chuyên mục cùng chấp bút dành cho bạn đọc của iD, nhằm trở thành nơi để bạn có thể chia sẻ kiến thức với cộng đồng. Gửi bài viết về [email protected] hoặc tham gia nhóm Maybe This Art Should Be Known
Các bài khác cùng chủ đề
- 1. \viết một tay\ Tản mạn về đá mài - đá rửa: một vật liệu giản dị phổ biến trước 1975
- 2. /viết một tay/ Về cách thể hiện của Dã Thú (Fauvism)
- 3. /viết một tay/ POSTER: Sự hình thành và vấn đề trong cách thể hiện
- 4. /viết một tay/ Van Gogh: Nỗi buồn kéo dài mãi mãi
- 5. /viết một tay/ Nghệ thuật và Thủ Công thời Vitoria - Lý tưởng về sự tỉ mỉ của bàn tay
- 6. /viết một tay/ Những câu hỏi xung quanh “Cái Được Gọi Là Nghệ Thuật”
- 7. /viết một tay/ Cuối cùng thì Ký tự pháp (Typography) là gì?
- 8. /viết một tay/ Ấn Tượng và tại sao hội họa không còn giống thật?
- 9. /viết một tay/ Kỹ thuật in ấn và sự phát triển của ký tự pháp đã dân chủ hóa chữ viết như thế nào?
- 10. /viết một tay/ Tôi đã tìm thấy Emil Nolde trong ánh mắt của bà T.