“Bộ tứ Đông Dương” hay “Tứ Kiệt Đông Dương” là cái tên mà giới mộ điệu tranh Việt tôn kính dành cho 4 họa sĩ tài năng Lê Phổ, Mai Trung Thứ, Lê Thị Lựu và Vũ Cao Đàm. Nếu xét về quan hệ thị trường, bộ tứ này giữ vai trò đối ngoại, một kênh quan trọng để quốc tế sớm biết, sớm hình dung về “từ trường” mỹ thuật Việt hiện đại. Nhưng vì họ định cư tại Pháp từ trước Thế chiến 2 đến khi qua đời, tác phẩm mới hồi hương sau này, do vậy trong nước ít thông tin về 4 họa sĩ.

Tổng quan về 4 họa sĩ 

Mai Trung Thứ, Lê Phổ, Vũ Cao Đàm và Lê Thị Lựu là bốn họa sỹ Việt Nam đầu tiên xuất thân từ trường Mỹ thuật Đông Dương và đều là những học trò xuất sắc nhất của trường.

Lê Phổ (2.8.1907 – 12.12.2001) có hơn 30 năm đầu sinh sống và làm việc tại Việt Nam, hơn 60 năm sau ông chuyển sang Pháp định cư. Lúc này, Lê Phổ học khóa 1 Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương cùng với bạn thân Mai Trung Thứ (còn ký Mai Thứ, 10.11.1906 – 10.10.1980) và các đồng môn Nguyễn Phan Chánh, Lê Văn Đệ, Nguyễn Cao Luyện, Công Văn Trung, Georges Khánh, Nguyễn Tường Tam (tức nhà văn Nhất Linh)…Mặc dù ở quê hương, Mai Trung Thứ đang là giảng viên trường Quốc học Huế, có tiếng tăm và tài sản, nhưng do không chịu nổi không khí thời Pháp thuộc, năm 1937, ông đi Pháp dự Hội Chợ Triển Lãm Quốc Tế Thuộc Địa và quyết định ở lại. 

Vũ Cao Đàm (29.2.1908 – 23.7.2000) học khóa 2, nhưng là khóa đầu tiên của bộ môn điêu khắc (1926 – 1931). Bên cạnh hội họa, Vũ Cao Đàm còn sở hữu nhiều thành tựu nổi bật trong lĩnh vực điêu khắc. Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đang lưu giữ hai bức tượng tiêu biểu của ông là “Chân dung” và “Thiếu nữ cài lược”.

 Lê Thị Lựu (19.1.1911- 6.6.1988) học khóa 3 và xuất sắc tốt nghiệp thủ khoa; bà cùng với Alix Aymé (1894-1989) là hai nữ họa sĩ quan trọng đầu tiên của mỹ thuật hiện đại Việt Nam.

Khi tinh thần “Hoài cố hương” cùng tề tựu trong lối vẽ

Dù sinh sống ở Pháp từ sớm, được tiếp xúc với nhiều kỹ thuật tiên tiến của mỹ thuật Tây Phương, nhưng “Hoài cố hương” vẫn là tinh thần chảy xuyên suốt trong tranh của cả 4 họa sĩ. Thậm chí ngay cả khi vẽ cảnh Tây, trời Tây thì tranh họ cũng đậm chất Việt. 

Năm 1938, sau khi định cư tại Pháp, Lê Phổ làm triển lãm cá nhân với chủ đề về hoài cố hương, đa số tranh ông vẽ về Việt Nam. Theo dõi các tác phẩm của Lê Phổ, dễ nhận thấy dáng dấp của người phụ nữ Việt thường xuyên xuất hiện trong tranh ông. Thậm chí khi vẽ các điển tích Công giáo … thì Lê Phổ cũng lấy nguyên mẫu và bối cảnh Việt Nam. Ở khía cạnh thị trường, nếu trong nước Bùi Xuân Phái là nguồn cảm hứng sau 1975, thì ngoài nước, Lê Phổ đã có sức hút từ trước 1945. Các tranh của Lê Phổ xuất hiện trong triển lãm cá nhân năm 1938, sau này cũng sớm được chào đón ở trên thị trường quốc tế, như “Hoài cố hương” (bán gần 230 ngàn USD), “Tình mẫu tử” (bán 370.000 euro)… 

Sau thành công này, năm 1941, Lê Phổ và Mai Trung Thứ tiếp tục tổ chức triển lãm tranh khác tại Alger (thuộc Pháp), trong đó rất nhiều tác phẩm hoài cố hương đã được bán. 

Không riêng đôi bạn thân Lê Phổ và Mai Trung Thứ, tranh của Vũ Cao Đàm và Lê Thị Lựu cũng đậm đà tinh thần hoài cố hương. Sự kiện bức khỏa thân trên lụa có tựa đề “Nghỉ ngơi sau tắm” (115cm x 75cm, khoảng 1938-1939) của Vũ Cao Đàm được bán với giá 4.920.000 HKD (hơn 14 tỷ đồng) vào ngày 31.3.2018 tại Sotheby’s Hong Kong là một trong những điểm nhấn trong sự nghiệp của ông. Tác phẩm này được đánh giá cao bởi nó thể hiện rõ ràng quan niệm mà Vũ Cao Đàm đã theo đuổi, là lấy kỹ thuật Tây phương để kể các câu chuyện truyền thống của Việt Nam. Đây cũng là một trong những tác phẩm vẽ khỏa thân hiếm hoi của vị họa sĩ. Ngoài ra, Vũ Cao đàm còn ưa lấy cảm hứng vẽ tranh từ Truyện Kiều, Chinh phụ ngâm và văn chương cổ điển Việt Nam.

Với Lê Thị Lựu, nhà phê bình Thụy Khuê đã nhận định: “Đó là một thế giới đã qua, không bao giờ trở lại: thế giới Tự lực văn đoàn. Ở thế giới ấy, Lê Thị Lựu vừa là đối tượng được các văn nhân thi sĩ mơ ước, vừa là người vẽ lại cuộc sống thơ mộng thời ấy qua chân dung những thiếu nữ, thiếu phụ, thiếu nhi trên toàn bộ tranh bà”.

Tương đồng nhưng vẫn đủ khác biệt

Khai thác các chủ đề tương đồng như thường vẽ về thiếu nữ, thiếu phụ và thiếu nhi với tâm trạng hoài cố hương, nhưng tranh của mỗi người đều có những “gia vị” riêng biệt.

Với Lê Phổ, ông theo đuổi 3 dòng tranh chính thuần Việt (vẽ lúc ở Hà Nội), bao gồm hoài cố hương, tĩnh vật và hoa. Điểm đặc biệt trong tranh Lê Phổ là ông thường dùng tông màu sáng sủa trong tranh phong cảnh, tĩnh vật Tây phương để diễn tả nỗi niềm hoài nhớ, ca ngợi vẻ đẹp hương xa của quê nhà. Điều này khiến hoa trong tranh tĩnh vật của ông phảng phất không khí thanh tao, quyền quý một thời của xứ Việt mặc dù bản thân nó đang đặt ở Tây Phương.

Tranh của Mai Trung Thứ thì có hai giai đoạn chính, bao gồm những tác phẩm thuần Việt được ông vẽ khi còn ở Việt Nam, và những tranh lấy cảm hứng từ điển tích điển cố của văn học và văn hóa Việt xưa khi ông sống tại Pháp. Do vậy tranh ông thường gây ấn tượng cho người xem bởi sự lãng mạn, yêu kiều, bay bổng. 

Vũ Cao Đàm cũng có hai giai đoạn chính trong sự nghiệp hội họa, nhưng cách tiếp cận của ông hoàn toàn khác, phảng phất tinh thần siêu thực và hiện thực huyền ảo. Ông có vẻ cực đoan với hương vị Việt nhất, nên đôi khi tạo hình và triết lý của ông rất khu biệt. 

Riêng về Lê Thị Lựu, nhà nghiên cứu Thụy Khuê từng nhận xét: “Màu sắc trong tranh Lê Thị Lựu phản ảnh hai không gian, hai tâm tưởng: ánh sáng Pháp, hồn dạ Việt”.

Về nhà phê bình Thụy Khuê:

Nhà phê bình văn học Thuỵ Khuê là bạn lâu năm của hoạ sỹ Lê Thị Lựu. Từ tháng 6 – 10/2018, tại Paris, ông bà Thuỵ Khuê – Lê Tất Luyện đã trao tặng bộ sưu tập riêng của gia đình cho bảo tàng Mỹ Thuật TP.HCM, gồm 29 tác phẩm cùng nhiều tư liệu hình ảnh, bản thảo thơ, bút tích của nữ danh hoạ (giới thiệu đến công chúng qua triển lãm “Ấn tượng hoàng hôn”).

Nội dung chính tham khảo từ bài viết của Văn Bảy, đăng tải trên trang tin Thể Thao và Văn hóa ngày 20/06/2019. Tổng hợp, biên tập và minh họa từ nhiều nguồn khác bởi May.