Vào giai đoạn mà phân biệt chủng tộc ở Hoa Kỳ còn đang phổ biến, việc một nghệ sĩ nữ da đen như Loïs Mailou Jones được công nhận gần như là bằng không. Tuy nhiên, những sự khó khăn đó đã là động lực để Jones vươn lên và trở thành một trong những nghệ sĩ có tầm ảnh hưởng nhất của thế kỷ 20. Hành trình của bà có thể tóm gọn bằng những câu chữ ngắn, nhưng điều đó cũng đủ cho thấy nghị lực của bà to lớn thế nào.

Loïs Mailou Jones (1905 – 1998) là một họa sĩ và giáo viên có ảnh hưởng trong sự nghiệp kéo dài 7 thập kỷ của bà. Jones là một trong những nhân vật đáng chú ý nhất khi là người da màu đạt được danh tiếng cho nghệ thuật ở Paris trong những năm 1930 và 1940. Jones nghĩ về Châu Phi, Caribe và những trải nghiệm của bà trong cuộc sống khi vẽ tranh. Sự nghiệp của bà rất lâu dài và phức tạp. Các tác phẩm trong các lĩnh vực thiết kế, tranh vẽ, minh họa và học thuật đã khiến bà trở thành một nghệ sĩ xuất sắc vẫn còn nhận được sự quan tâm và nghiên cứu của nhiều quốc gia.

Cả đời học tập

Lois Mailou Jones sinh ra ở Boston, Massachusetts. Cha là luật sư Thomas Vreeland Jones, người Mỹ gốc Phi đầu tiên có bằng luật tại Trường Luật Suffolk, còn mẹ làm nhân viên thẩm mỹ. Trong suốt thời thơ ấu của mình, cha mẹ của Jones đã khuyến khích bà vẽ bằng cách sử dụng màu nước. Cha mẹ bà cũng mua một ngôi nhà trên Vườn nho Martha để con gái được gặp gỡ những người có ảnh hưởng đến cuộc sống và nghệ thuật, chẳng hạn như nhà điêu khắc Meta Warrick Fuller, nhà soạn nhạc Harry T. Burleigh và tiểu thuyết gia Dorothy West.

Ngay từ khi còn nhỏ xíu, cha mẹ bà đã trang bị cho con gái một lượng họa cụ khổng lồ, bao gồm sơn, bút màu, bút chì màu và màu nước. Bã đã vẽ thế giới xung quanh mình và tạo ra những cuốn truyện minh họa. Vào mùa hè khi bà 15 tuổi, người mẹ mở triển lãm cho con gái bằng cách kẹp những bức tranh màu nước vào dây phơi trong sân vườn rồi mời hàng xóm, bạn bè và những người qua đường đến xem và mua các tác phẩm.

Từ năm 1919 đến năm 1927, Jones đã theo học nghệ thuật ở 2 trường khác nhau, cũng như các lớp học ban đêm thuộc các bản tàng ở Boston thông qua học bổng hàng năm. Bà từng nói rằng bảo tàng nghệ thuật như là ngôi nhà thứ hai của mình. Ngoài ra, bà còn học nghề thiết kế thời trang. Jones bắt đầu thử nghiệm những ảnh hưởng của mặt nạ châu Phi trong thời gian làm việc tại Ripley Studio. Từ những nghiên cứu của mình về mặt nạ châu Phi, Jones đã tạo ra các thiết kế trang phục cho Denishawn.

Tôi nghĩ rằng phần lớn động lực của mình chắc chắn đến từ cha. Mong muốn trở thành một ai đó, và sống có khát vọng.”

Trong mùa hè năm 1928, Jones lại theo học tại Đại học Howard, nơi bà quyết định tập trung vào hội họa thay vì thiết kế. Trong suốt cuộc đời mình, Jones không ngừng tham gia các lớp học khác nhau và nhận được nhiều bằng tốt nghiệp danh giá.

Cuộc đời và sự nghiệp

Phong cách của bà đã thay đổi và phát triển nhiều lần để đáp ứng những ảnh hưởng trong cuộc sống, đặc biệt là những chuyến du lịch xa của mình. Bà đã làm việc với nhiều chất liệu, kỹ thuật và ảnh hưởng khác nhau trong suốt sự nghiệp dài của mình. Những chuyến du lịch khắp Châu Âu, Châu Phi và Caribe đã ảnh hưởng và thay đổi cách bà vẽ tranh.

Bà cảm thấy rằng đóng góp lớn nhất của mình cho thế giới nghệ thuật là “bằng chứng về tài năng của các nghệ sĩ da đen”. Bà mong muốn được biết đến như là một họa sĩ người Mỹ không bị gò bó trong phong cách nào. Các tác phẩm của bà nhắc nhở người xem về niềm tự hào nguồn gốc châu Phi và tổ tiên người Mỹ của mình.

1928 – 1936: Tìm kiếm sự công nhận

Trước năm 1928, bà từng có thời gian ngắn là một nhà thiết kế vải độc lập thành công, mang theo danh mục đầu tư của mình và bán các thiết kế cho các nhà sản xuất hàng đầu ở Hoa Kỳ bấy giờ. Nhưng khi một người quản lý thuộc một trong những chi nhánh ở Rhode Island trả lời: “Cô không thể làm được điều đó vì cô là người da màu,” bà thề rằng từ ngày đó trở đi bà sẽ ký tên lên bất cứ thứ gì mình tạo ra.

Sự nghiệp giảng dạy của Jones bắt đầu ngay sau khi học xong đại học. Giám đốc của Trường Bảo tàng Boston đã từ chối nhận bà, nói rằng bà hãy tìm một công việc ở miền Nam nơi “những người giống bà” sinh sống. Năm 1928, bà được nhà giáo Charlotte Hawkins Brown thuê, và sau đó bà được thành lập khoa nghệ thuật tại Học viện Palmer, một trường dự bị dành cho người da đen. Là một giáo viên trường dự bị, bà đã huấn luyện một đội bóng rổ, dạy khiêu vũ dân gian và chơi piano cho các buổi lễ ở nhà thờ.

Năm 1930, bà được nghệ sĩ James Vernon Herring tuyển dụng vào khoa nghệ thuật tại Đại học Howard ở Washington, DC, Jones vẫn là giáo sư thuộc lĩnh vực thiết kế và vẽ màu nước cho đến khi nghỉ hưu vào năm 1977. Bà đã làm việc để chuẩn bị cho sinh viên của mình một sự nghiệp có thể cạnh tranh trong nghệ thuật bằng cách: mời các nhà thiết kế và nghệ sĩ đang làm việc vào lớp học của mình mở các hội thảo. Bên cạnh việc phát triển công việc với tư cách là một nghệ sĩ, bà đã trở thành một người cố vấn xuất sắc và là người ủng hộ mạnh mẽ cho nghệ thuật của người Mỹ gốc Phi.

Vào đầu những năm 1930, Jones bắt đầu tìm kiếm sự công nhận cho các thiết kế và tác phẩm nghệ thuật của mình. Bà bắt đầu triển lãm các tác phẩm của mình tại Tổ chức William E. Harmon bằng bức vẽ bằng than của một sinh viên. Trong giai đoạn này, bà chuyển hướng khỏi công việc thiết kế và bắt đầu thử nghiệm vẽ chân dung. Jones đã phát triển phong cách nghệ thuật nhờ các chuyến thăm ở Harlem trong thời kỳ bắt đầu của Phong trào Phục hưng Harlem hoặc Phong trào Da đen Mới.

Một nghệ sĩ theo phong cách Phục hưng Harlem là Aaron Douglas đã ảnh hưởng đến tác phẩm nổi tiếng Sự phát triển của Ethiopia (1932) của bà. Các yếu tố thiết kế châu Phi có thể được nhìn thấy trong tác phẩm của cả Douglas và Jones. Trong hai tác phẩm Thanh niên da đen (1929) và Sự phát triển của Ethiopia (1932), ảnh hưởng những chiếc mặt nạ châu Phi được thể hiện qua đường nét của khuôn mặt. Các cấu trúc đục đẽo và đánh bóng mờ bắt chước từ chiếc mặt nạ mà Jones đã nghiên cứu, cũng như sử dụng phong cách này trong suốt sự nghiệp của mình.

Năm 1934, Jones gặp Louis Vergniaud Pierre-Noel, một họa sĩ nổi tiếng của Haiti khi cả hai đều là sinh viên tại Đại học Columbia. Họ đã trao đổi thư từ trong gần 20 năm trước khi kết hôn ở miền Nam nước Pháp vào năm 1953. Những chuyến đi thường xuyên của họ đến Haiti đã truyền cảm hứng và tác động đáng kể đến phong cách nghệ thuật của Jones.

1937-1953: Sự công nhận ở Paris

Năm 1937, Jones nhận được học bổng để nghiên cứu tại Académie Julian ở Paris. Bà đã thực hiện hơn 30 bức tranh màu nước trong một năm ở Pháp. Tổng cộng, bà đã hoàn thành khoảng 40 bức tranh trong thời gian làm việc tại Académie. Hai bức tranh đã được chấp nhận tại triển lãm ở Salon de Printemps hàng năm. Jones yêu thích thời gian ở Paris vì bà cảm thấy được xã hội chấp nhận và hoàn toàn trái ngược với Hoa Kỳ tại thời điểm này. Người Pháp đã đánh giá cao các bức tranh và tài năng của bà.

“Hoàn toàn không có bất cứ điều cấm cản nào. Tôi đã có thể sống tự do, đi đến bất kỳ nhà hàng nào, bất kỳ nhà hát nào, tất cả các phòng trưng bày và triển lãm trong các viện bảo tàng thuộc các phòng trưng bày hàng đầu.”

Năm 1938, bà thực hiện bức Sự tôn sùng (1938), một bức tranh sơn dầu hiện thuộc sở hữu của Bảo tàng Nghệ thuật Smithsonian của Mỹ. Jones vẽ tác phẩm này theo phong cách Hậu Lập thể và Hậu Nguyên thủy gồm năm chiếc mặt nạ châu Phi xoay quanh tấm bạt tối. Bà đã quan sát và nghiên cứu nhiều đồ vật và mặt nạ châu Phi khác nhau tại Musée de l’Homme và các phòng trưng bày trong thời gian ở Paris.

Nhờ tác phẩm Les Fétiches, một từ mới là “Négritude” (Da đen) dùng để nói về một hiện tượng nghệ thuật ở Pháp, chủ yếu là từ yếu tố văn học sang thị giác. Tác phẩm của bà đã mang lại một liên kết thị giác/hình ảnh quan trọng cho các tác giả thuộc trào lưu Négritude như Aimé Césaire, Léon Damas, và Léopold Sédar Senghor.

Bà cũng trở thành nữ họa sĩ da đen duy nhất của những năm 1930 và 1940 đạt được sự công nhận ở châu Âu, và là người sớm nhất có chủ đề vẽ ngoài vẽ chân dung. Là chuyến đi đầu tiên trong số nhiều chuyến đi đến Paris trong suốt cuộc đời dài của mình, bà đã có thêm cái nhìn sắc nét về tương lai của mình với tư cách là một nghệ sĩ Hoa Kỳ có ảnh hưởng.

Năm 1941, Jones đem tác phẩm của mình tham gia cuộc thi hàng năm của phòng tranh Corcoran. Vào thời điểm đó, phòng tranh này từng cấm các nghệ sĩ người Mỹ gốc Phi nên bà đã cho người bạn thân là họa sĩ Céline Marie Tabary tác phẩm này để có thể dự thi. Kết quả là Jones đã giành được Giải thưởng Robert Woods Bliss, nhưng bà không thể tự mình nhận giải thưởng mà được bạn mình nhận thay. Năm 1994, Phòng trưng bày Nghệ thuật Corcoran đã đưa ra lời xin lỗi công khai tới Jones tại buổi khai mạc triển lãm Thế giới của Lois Mailou Jones, 50 năm sau khi Jones tiết lộ là tác giả của bức tranh.

Jones đã vẽ “Arreau, Hautes-Pyrenees” tại Pháp trong một trong những chuyến đi đến Pháp giữa những năm 1945-1953. Đây là một tác phẩm sơn dầu trên vải, nổi bật một sườn đồi ở miền Nam nước Pháp. Ảnh hưởng của người Pháp cùng với trường phái hậu ấn tượng hậu của Jones được thể hiện qua tông màu cam, vàng, nâu đậm bổ sung với màu xanh lam và xanh lá cây tinh tế trong khi vẫn giữ nguyên bảng màu ấm áp. Đây là những ảnh hưởng có thể nhận ra thông qua các bức phong cảnh và tư liệu của bà về con người, phong cảnh ở Pháp và Mỹ trong những năm 1948-1953.

Cũng trong thời gian này, bà đã dành một mùa hè làm việc chung studio với người bạn Celine Marie Tabary, một họa sĩ Mỹ lai Pháp. Hai người đã làm việc cùng trong nhiều năm. Tabary đã giúp đệ trình các bức tranh của Jones để được ban giám khảo xem xét giải thưởng vì các tác phẩm của các nghệ sĩ người Mỹ gốc Phi không phải lúc nào cũng được chấp nhận. Họ thường xuyên vẽ chân dung của nhau và dạy học cùng nhau vào những năm 1940.

Alain Locke, giáo sư triết học tại Đại học Howard và là người sáng lập ra Phục hưng Harlem, đã khuyến khích Jones thực hiện những di sản của bà. Và từ đó, một loạt các tác phẩm theo phong cách Phục hưng Harlem đã được Jones thực hiện như Một quán cafe ở Paris (1939), Người gác cổng và Khăn trải bàn màu hồng.

Một trong những tác phẩm nổi bật là Nạn nhân của bọn bất lương (1944). Khi đang đi dọc trên con đường, bà nhìn thấy một người đàn ông đang đi bộ và mời ông tạo dáng trong studio của mình. Người đàn ông đã nhìn thấy một người bị trói trước đó và bắt chước tư thế của người đó. Bức tranh minh họa sự suy ngẫm về cái chết sắp xảy ra mà nhiều người Mỹ gốc Phi nam phải đối mặt trong những năm 1940.

1954-1967: Nguồn cảm hứng ở Haiti

Năm 1954, Jones là giáo sư khách mời tại Haiti, vị tổng thống đã mời bà vẽ về con người và phong cảnh của Haiti. Các tác phẩm của bà trở nên tràn đầy năng lượng bởi những gam màu tươi sáng. Bà và chồng đã trở lại đó vào mùa hè trong vài năm sau đó, ngoài những chuyến đi thường xuyên đến Pháp. Jones đã hoàn thành 42 bức tranh và trưng bày chúng trong chương trình triển lãm mang tên bà và được tài trợ bởi Đệ nhất phu nhân của Haiti. Nhờ những bức tranh của mình, Jones đã được trao Huân chương hiệp sĩ của nhà nước. Năm 1955, bà công bố tác phẩm vẽ chân dung Tổng thống Haiti và phu nhân.

Nhiều tác phẩm sơn dầu và màu nước của Jones lấy cảm hứng từ Haiti có lẽ là những tác phẩm được biết đến rộng rãi nhất của nữ nghệ sĩ. Ở đó, bà có niềm yêu thích với những màu sắc tươi sáng, sự hiểu biết của mình về các nguyên tắc cơ bản của chủ nghĩa Lập thể và việc tìm kiếm một phong cách riêng biệt đã giúp bà đạt đến đỉnh cao. Trong nhiều tác phẩm, người xem có thể thấy ảnh hưởng của văn hóa Haiti và của châu Phi, điều này đã làm sống lại cách bà nhìn ngắm thế giới.

Hai tác phẩm cùng thực hiện năm 1972 gồm Ode to Kinshasa và Cô gái Ubi của vùng Tai đều trở nên trừu tượng, sống động và có chủ đề hơn khi bà chuyển đến Haiti. Phong cách vẽ ấn tượng trước đây của bà đã nhường chỗ cho một nét vẽ thể hiện tinh thần, hoa văn phong phú và màu sắc rực rỡ. Trong những năm 1960, bà triển lãm ở các phòng trưng bày tại Pháp và Mỹ. Bên cạnh đó, bà cũng tiếp tục truyền dạy hội họa tại đại học Howard.

1968-1988: Bài nghiên cứu về nghệ thuật của người da đen

Năm 1968, bà ghi chép lại công việc và các cuộc phỏng vấn với các nghệ sĩ đương đại ở Haiti để nhận tài trợ cho nghiên cứu “Nghệ thuật thị giác của người da đen” thuộc Đại học Howard. Trong khoảng thời gian từ năm 1968 đến năm 1970, bà đã đi đến 11 quốc gia châu Phi, những nơi đã ảnh hưởng đến phong cách hội họa của bà. Báo cáo Nghệ thuật đương đại ở Châu Phi được xuất bản vào năm 1970, bà đã giao 1000 slide và các tài liệu khác cho các trường Đại học để hoàn thành dự án vào năm 1971.

Nghiên cứu của bà đã tổng hợp một loạt các thiết kế và họa tiết mà bà đã kết hợp trong các tác phẩm lớn và phức tạp. Sự trở lại của Jones với các chủ đề châu Phi trong tác phẩm của bà vài thập kỷ qua trùng với phong trào biểu hiện của người da đen ở Hoa Kỳ trong những năm 1960. Việc khéo léo lồng ghép các khía cạnh của mặt nạ, hình người và họa tiết của châu Phi vào các tác phẩm, Jones đã tạo một một liên kết giữa phong trào Phục hưng Harlem và phong trào biểu hiện đương đại về các chủ đề tương tự.

Vào ngày 29 tháng 7 năm 1984, Washington, DC tuyên bố là Ngày Lois Jones dành cho nữ nghệ sĩ.

1989-1998: Những năm tháng cuối đời

Jones tiếp tục cho ra đời những tác phẩm mới với tốc độ đáng kinh ngạc. Bà đã đến Pháp và thử nghiệm trường phái Ấn tượng-Hậu ấn tượng trước đây khi bắt đầu sự nghiệp ở Paris. Các bức tranh phong cảnh của bà được vẽ bằng một bảng màu đa dạng hơn so với những ảnh hưởng của người Haiti và châu Phi.

Trung tâm Quốc tế Meridian đã thực hiện một cuộc triển lãm hồi tưởng với sự giúp đỡ của chính Jones. Năm 1990, triển lãm đầu tiên của Jonese thu hút được sự chú ý trên toàn quốc, và còn được lưa diễn trên khắp đất nước trong vài năm. Mặc dù danh mục tác phẩm phong phú, sự nghiệp giảng dạy và tác phẩm đậm chất văn hóa từ nhiều quốc gia khác, bà vẫn bị loại khỏi sách lịch sử vì không bám sát vào các chủ đề điển hình với người Mỹ gốc Phi.

Năm 1997, các bức tranh của Jones đã được giới thiệu trong một cuộc triển lãm mang tên Khám phá trong Kinh đô Ánh sáng: Các nghệ sĩ người Mỹ gốc Phi ở Paris 1945–1965, được tổ chức tại một số bảo tàng trên khắp đất nước. Triển lãm đã đánh giá tầm quan trọng của Paris như một thánh địa nghệ thuật đối với các nghệ sĩ người Mỹ gốc Phi trong suốt 20 năm sau Thế chiến thứ hai.

Năm 1998, Jones qua đời ở tuổi 92 tại nhà riêng, mặc dù ước nguyện của bà là làm nghệ thuật đến tuổi 100. Bà được chôn cất trại Vườn nho Martha ở Nghĩa trang Oak Bluffs. Vườn nho Martha cũng là nơi mà thế giới hội họa của nữ nghệ sĩ bắt đầu. Đại học Howard đã tổ chức một triển lãm Nhớ về Lois. Khi được hỏi về việc bản thân mình muốn được nhớ đến thế nào, bà trả lời:

“Chắc chắn với tư cách là một người đã thực sự cống hiến cuộc đời mình để giúp đỡ thế hệ trẻ của người da đen của chúng ta … và tôi đã làm điều đó, hướng dẫn họ và dẫn dắt họ. Trong lịch sử, tôi hy vọng những bức tranh mà tôi để lại sẽ tìm thấy vị trí của chúng như một đóng góp cho nền nghệ thuật Hoa Kỳ to lớn, và được đi vào lịch sử với tư cách là một nghệ sĩ Mỹ đã ghi dấu ấn trong cuộc đời.”

Sau khi bà qua đời, người bạn và nhà cố vấn, tiến sĩ Chris Chapman đã hoàn thành cuốn sách có tựa đề Lois Mailou Jones: Một cuộc sống đầy màu sắc về cuộc đời bà và những người Mỹ gốc Phi tiên phong mà bà đã làm việc và kết bạn. Jones cũng được giới thiệu trong ấn phẩm năm 2017, Không rõ danh phận: Tìm lại 7 nữ nghệ sĩ người Mỹ. Họa sĩ nổi tiếng Georgia Mills Jessup từng là học trò của bà.

Một số tác phẩm khác của Loïs Mailou Jones:

Biên tập: Navi Nguyễn
Nguồn: Tổng hợp