“Quá kịch tính, quá mạnh mẽ, quá trực quan” nghệ sĩ Stéphan Gladieu nói về cuộc gặp gỡ đầu tiên của ông với sự hồi sinh của một phong trào nghệ thuật dân gian lâu đời ở Kinshasa, Cộng hòa Dân chủ Congo. 

Kinshasa là thủ đô của Congo nhưng cũng là một trong nhiều nơi mà các nước châu Mỹ và châu Âu “gửi rác thải” của họ sang. Mặc dù làm như vậy là bất hợp pháp, nhưng các quốc gia giàu có hơn vẫn xuất khẩu hàng tấn rác thải dù biết rằng những nơi này không có đủ nguồn lực để xử lý hoặc tái chế chúng. Những thứ bỏ đi này chẳng thể làm gì khác hơn ngoài việc ngồi yên, phồng lên và từ từ nhấn chìm mọi thứ xung quanh chúng.

Trước thảm họa sinh thái này, những người trẻ tuổi ở Kinshasa bắt đầu tái sử dụng chất thải thành những trang phục tôn giáo truyền thống vốn đã bị phá hủy trước đó, cùng với các lịch sử và nghi lễ văn hóa khác, bởi Công giáo cưỡng bức thuộc địa. Mối quan hệ của Gladieu với những nghệ sĩ này đã phát triển thành loạt phim “Homo Détritus”.

“Trong các bức ảnh, chúng tôi đang nói về hệ sinh thái, thông qua những chiếc mặt nạ châu Phi. Như bạn có thể thấy, chúng hoàn toàn được che đậy đi. Bạn sẽ không thấy bất kỳ phần nào của da. Mặt nạ truyền thống được làm bằng vật liệu tự nhiên. Chúng tượng trưng cho tinh thần của tổ tiên hoặc tinh thần hỗ trợ của thế giới tự nhiên. Những nghệ sĩ trẻ đã sáng tạo lại những chiếc mặt nạ truyền thống này theo một cách nào đó, nhưng ngày nay họ làm điều đó với rác vì họ tìm thấy nhiều rác và vật liệu tự nhiên hơn.”

Trong khi thực hiện nghiên cứu ở Yoruba cho một dự án ảnh khác chưa được phát hành, Gladieu đã tìm thấy một số bức ảnh nhiễu hạt của một cô gái mặc đồ trong chai nhựa. Sau khi liên hệ với họ, anh ấy phát hiện ra rằng một số bộ trang phục này đã tồn tại ở Kinshasa và được sản xuất bởi các nghệ sĩ địa phương như một phản ứng văn hóa đối với vấn đề rác thải ngày càng gia tăng. Tuy nhiên, một số trong số chúng đã bị hư hỏng do thiếu tài nguyên để cất giữ các mảnh ghép đúng cách. Lao động dao động rộng rãi. Có thể mất vài ngày để sửa một chiếc khẩu trang khi làm việc theo nhóm từ ba đến bốn người. Khi sử dụng nhựa như những đôi giày được thấy trong “Babouch” (Flip-Flop), quá trình tạo trang phục có thể mất trung bình từ năm đến sáu ngày. Những bộ quần áo phức tạp hơn làm từ lốp xe, chai lọ và phế liệu kim loại mất tới 3 đến 4 tuần.

Trong “Homme Bidon”, có nghĩa là “Người giả mạo”, những chiếc cốc, hộp đựng nước và xô có màu sắc rực rỡ tạo thành một chiếc mặt nạ. Với hai cái xô ở mỗi cánh tay, hình nộm giữ thăng bằng bằng một xô nước trên đỉnh đầu. Phần mở của chiếc hộp màu vàng trở thành một cái miệng và phần trên đục lỗ tượng trưng cho đôi mắt của nó – tạo ra một biểu cảm đau đớn, đồng thời gợi lên cơn khát. Ở bên trái của hình nộm, có một người phụ nữ ngồi trên chiếc ghế màu vàng đang rót nước vào tay cô ấy. Hình ảnh này đề cập đến nền kinh tế bất bình đẳng về nước ảnh hưởng đến các quốc gia nghèo hơn trên khắp Châu Phi cận Sahara, nơi mà tính đến năm 2020, chỉ 30 phần trăm người dân được tiếp cận với nước uống an toàn. Môi trường xung quanh cũng đồng tình với sự phân chia giới tính của phụ nữ và trẻ em gái, những người chịu trách nhiệm thu thập nguồn lực quan trọng này cho cộng đồng của họ. 

Các nghệ sĩ trẻ của Kinshasa và cách tiếp cận nhiếp ảnh của Gladieu đã khiến dự án này khác biệt với nghệ thuật sinh thái khác liên quan đến khu vực này. “Tôi không muốn làm công việc tối tăm. Rất nhiều công việc đã được thực hiện như vậy” Gladieu nói về việc muốn tránh khiến người xem cảm thấy tội lỗi khi phải chú ý. “Mọi người không muốn xem và không thực sự phản ứng nữa với những hình ảnh đó. Nó không giúp họ nhận ra rằng tất cả chúng ta đều có trách nhiệm trong cách chúng ta tiêu thụ và vứt bỏ mọi thứ.” Cách tiếp cận này cũng tôn vinh tốt hơn quyền tự quyết và khả năng phục hồi của cộng đồng Kinshasa. Nó đề cao việc khai hoang nền văn hóa của họ hơn là những bạo lực có hệ thống được ban hành chống lại họ.

 “L’Homme Caoutchouc” (Người đàn ông cao su) chỉ trích các công ty công nghiệp không tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về môi trường. Điện tích này được thể hiện trong tư thế quái dị, hình dáng gồ ghề và nổi lên từ một vũng bùn đen dầu. Tương tự như vậy, “L’Homme Sachet” (The Bag Man) nói về cách túi nhựa nhấn chìm nhiều nước đang phát triển, chúng đã và đang tiêu thụ đất đai, động vật và nguồn nước theo đúng nghĩa đen. Các lớp phong phú và màu sắc lặp đi lặp lại đại diện cho lượng nhựa dư thừa vẫn tồn tại một cách mạnh mẽ ngay cả sau khi chúng ta đã ném nó vào thùng rác và không nghĩ đến nữa. Cùng với chiều sâu của sự thể hiện, phong cách chân dung của Gladieu nắm bắt được tầm quan trọng của sự hiện diện nghệ thuật của mỗi nhân vật. Ông cho rằng thành tựu này là do bản chất hợp tác của dự án.

“Tôi đang sống với (các nghệ sĩ ở Kinshasa). Chúng tôi chọn vật liệu và tôi đã giúp cung cấp tiền để may một bộ trang phục hoặc sửa chữa những bộ trang phục bị hư hỏng. Sau đó, chúng tôi làm việc trong thành phố để chọn hình nền. Và khi tôi nói đó là một dự án hợp tác, đó cũng là về mặt thu nhập vì có một phần tiền mà tôi có thể gửi bằng cách thực hiện các bài phát biểu và sách. Đó là một trải nghiệm tuyệt vời, ngay cả khi nó không dễ dàng. Có 25 nghệ sĩ. Vì vậy, đôi khi nó là một mớ hỗn độn, nhưng nó khá thú vị.”

Bạn có thể xem thêm về “Homo Détritus” trên Website của Gladieu, hoặc Instagram của anh ấy.

Dịch: May