Nogaku: Những nét về nhạc kịch Kyogen (Phần 2)

Là một trong những Di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO, Nogaku là một dạng nhạc kịch bao gồm Noh và xen kẽ với Kyogen. Sau khi đã tìm hiểu về Noh ở phần 1, chúng ta sẽ tìm hiểu tiếp về loại hình còn lại là Kyogen.

Kyogen (狂言, loạn ngôn) là hình thức sân khấu hài kịch truyền thống của Nhật Bản. Phong cách này được phát triển song song với Noh và được biểu diễn ngắt quãng giữa các vở kịch Noh trên sân khấu. Tuy nhiên, nội dung của Kyogen không giống với tính biểu tượng và trang trọng của kịch Noh.

Kyogen đôi khi được so sánh với dạng kịch Commedia Dell’arte của Ý, cũng được phát triển vào thế kỷ 14 và có các nhân vật cổ trang. Bên cạnh đó, thể loại này cũng có những điểm tương đồng với vở kịch Satyr của Hy Lạp, một dạng vở kịch ngắn, hài hước được trình diễn đan xen giữa các vở bi kịch.

Lịch sử phát triển của Kyogen

Cũng như Noh, Kyogen được cho là bắt nguồn từ một hình thức giải trí của Trung Quốc có tên Sarugaku được du nhập vào Nhật Bản vào khoảng thế kỷ thứ 8. Hình thức giải trí này bao gồm cả chính kịch và hài kịch. Đến thế kỷ 14, Sarugaku được gọi chung là Nogaku.

Kyogen có ảnh hưởng lớn đến sự phát triển sau này của kịch Kabuki sau đó. Vì Noh là hình thức giải trí của thời Edo và được chính phủ trợ cấp, nên Kyogen cũng nhận được sự bảo trợ của chính phủ và giới thượng lưu. Tuy nhiên, sau cuộc cách mạng Duy tân Minh Trị, sự ủng hộ này không còn nữa nên cả NohKyogen đều suy yếu khi người Nhật bị thu hút bởi các loại hình nghệ thuật phương Tây “hiện đại” hơn. Tuy nhiên, vào năm 1879, tổng thống Hoa Kỳ lúc bấy giờ là Ulysses S. Grant và vợ của ông đang công du Nhật Bản, cả hai đã bày tỏ sự quan tâm đến nghệ thuật truyền thống của Noh. Họ trở thành những người Mỹ đầu tiên xem ​ kịch Nogaku và vô cùng thích thú với những màn trình diễn. Nhờ vậy, Nogaku đã có lại được sự quan tâm mà thể loại nghệ thuật này vốn có.

Bức tranh in khắc gỗ tái hiện lại cảnh tổng thống Ulysses S. Grant và phu nhân Julia xem một lễ hội ở công viên Ueno trong chuyến viếng thăm Nhật Bản vào tháng 8 năm 1879. Tranh của họa sĩ Chikanobu (1838 – 1912)

Truyền thống của kịch Kyogen chủ yếu được duy trì bởi các nhóm kịch gia đình, có hai trường dạy là trường Izumi và Okura. Trong số các dòng họ Kyogen, hiện tại có hai dòng họ đứng đầu là gia đình Nomura ở của Tokyo (theo truyền thống là vùng Edo) và gia đình Shigeyama của Kyoto (theo truyền thống là vùng Kamigata) của trường Okura.

Những đặc điểm của Kyogen

Thể loại

Khi được biểu diễn xen kẽ với Noh, Kyogen thường có ba dạng chính: Honkyogen (biểu diễn giữa 2 vở kịch Noh), Aikyogen (xuất hiện giữa 2 màn trong 1 vở kịch Noh) và Betsukyogen (kịch Kyogen đặc biệt để diễn riêng).

Một số vở kịch Kyogen được thuyết minh bằng tiếng Anh

Trong aikyogen, hầu hết diễn viên Noh chính (shite) sẽ rời khỏi sân khấu và được thay thế bằng một diễn viên Kyogen (gọi là kyogen-kata), người sau đó giải thích vở kịch cho khán giả, mặc dù các hình thức khác cũng có thực hiện giải thích. Các vở aikyogen thường diễn ở đầu, hoặc diễn viên Kyogen tương tác với các diễn viên Noh. Aikyogen không phải là hài kịch, từ phong thái (cử chỉ, cách nói), trang phục đều nghiêm túc và kịch tính. Tuy nhiên, nam diễn viên Kyogen sử dụng ngôn ngữ đơn giản hơn, ít cổ ngữ hơn và thông điệp dễ hiểu hơn với Noh. Vì vậy, thông điệp sẽ ít tích cực hơn so với honkyogen. Trước và sau vở kịch, các diễn viên sẽ đợi trong tư thế quỳ gối ở cuối cây cầu (hashigakari) gần sân khấu.

Diễn viên

Các vở kịch Kyogen luôn ngắn gọn khoảng 10 phút và thường chỉ có hai hoặc ba vai. Các vai diễn thường là các nhân vật cổ trang bao gồm Taro kaja (太郎 冠 者, người hầu chính, nghĩa đen là một trong hai vai con trai đầu lòng hoặc người hầu), Jiro kaja (次郎 冠 者, đầy tớ thứ hai, nghĩa đen là một trong hai vai con trai thứ hoặc người hầu), và Shujin (主人, chủ nhân).

Nội dung của Kyogen đi vào mô tả khía cạnh phức tạp trong tính cách của người Nhật. Nhân vật chính trong mỗi vở Kyogen là tầng lớp dân thường trong xã hội, với những mô típ điển hình như người hầu và lãnh chúa, những ông chồng lười, những bà vợ lắm mồm, những chàng Samurai ngờ nghệch…Mặc dù thường được biểu diễn ở chùa chiền cho tầng lớp quý tộc thưởng thức, nhưng cũng không thiếu những vở Kyogen được dựng nên để châm chọc Phật giáo và giới tăng lữ…

Một vở kịch Kyogen cần ít nhất ba diễn viên.

Một điểm chung giữa Noh, KabukiKyogen là những người đóng vai nữ đều là nam giới. Các vai nữ được thể hiện bằng một bộ trang phục cụ thể gọi là binankazura (美男 葛) – một chiếc thắt lưng dài màu trắng, quấn quanh đầu, với hai đầu dây buông thõng xuống phía trước cơ thể và thắt vào thắt lưng, tượng trưng cho những bím tóc. Tương tự vậy, các diễn viên đóng vai cũng không phân biệt tuổi tác, chẳng hạn một ông già có thể đóng vai người con đối diện với một người đàn ông trẻ đóng vai chủ nhân.

Cũng như Noh, nhiều nghệ sĩ biểu diễn chuyên nghiệp được sinh ra trong một gia đình nhà nòi và thường bắt đầu biểu diễn từ khi còn trẻ, còn những người không sinh ra trong gia đình có truyền thống thì luyện tập ở trường trung học hoặc đại học. Không giống như kịch Noh hoặc múa Nihonbuyo, những diễn viên kiếm sống chủ yếu thông qua việc dạy học và hỗ trợ từ dòng họ Iemoto; những diễn viên Kyogen chuyên nghiệp kiếm sống bằng việc biểu diễn và duy trì một chuyến lưu diễn dày đặc. Do số lượng tiết mục hạn chế (vì không có vở kịch mới và một số vở cũ đã lỗi thời) và mức độ thường xuyên của các buổi biểu diễn, một diễn viên chuyên nghiệp có thể quen tất cả các vai diễn trong tất cả các vở kịch mà họ được học.

Trang phục

Trang phục trong kịch Kyogen thường là kamishimo (trang phục thời Edo bao gồm áo kataginu và quần hakama), với vai chủ nhân (nếu có) thường mặc nagabakama (quần dài, có rãnh).

Trang phục Kamishimo dành cho các diễn viên Kyogen.

Các diễn viên trong Kyogen, không giống như trong Noh, thường không đeo mặt nạ, trừ các vai diễn hóa thân động vật (như cáo hoặc chồn Tanuki), hoặc của một vị thần. Do đó, mặt nạ Kyogen ít đa dạng hơn mặt nạ Noh và trang phục đều cũng ít cầu kì hơn. Bên cạnh đó, rất ít đạo cụ được sử dụng và sân khấu tối giản. Giống như Noh, quạt là một phụ kiện phổ biến.

Ngôn ngữ

Ngôn ngữ kịch Kyogen phụ thuộc vào từng thời kỳ, nhưng phần lớn các tiết mục cổ điển bằng tiếng Nhật sơ khai, tương tự như tiếng Anh sơ khai như trong tác phẩm của Shakespeare. Ngôn ngữ này phần lớn những người nói tiếng Nhật hiện đại có thể hiểu được. Tuy nhiên, một số từ và sắc thái lại khó hiểu với khán giả hiện đại nếu không giải thích. Điều này trái ngược với Noh khi ngôn ngữ có phần khó hơn và nói chung là khó hiểu với khán giả hiện đại.

Phần lời thoại được chuyển tải bằng một giọng hát đặc trưng, ​​nhịp nhàng và âm lượng khá lớn. Nhịp độ, cao độ và âm lượng lên xuống khác nhau để tạo hiệu ứng và nhấn mạnh cho câu nói.

Cách diễn đạt đặc biệt của Kyogen đôi khi cũng được sử dụng trên các phương tiện truyền thông khác và một số diễn viên Kyogen còn làm diễn viên lồng tiếng. Ví dụ như bộ phim hoạt hình A Country Doctor của Koji Yamamura, dựa trên tác phẩm cùng tên của Franz Kafka, phần lồng tiếng được thực hiện bởi gia đình truyền thống Shigeyama.

Chuyển động

Được biểu diễn trên cùng một sân khấu với Noh, nhiều diễn viên võ thuật (chẳng hạn như kiếm đạo và aikido) di chuyển bằng suriashi (摺 り 足) như trượt chân, tránh các vị trí dễ bị rung trên sân khấu. Khi đi bộ bình thường, cơ thể tìm cách giữ phong thái, không nhấp nhỏm. Các vở kịch cũng có động tác giậm chân hoặc nhảy để tận dụng lợi thế của sân khấu.

Cũng giống Noh, góc nhìn rất quan trọng và diễn viên thường ưu tiên góc nhìn ngang (tránh nhìn xuống hoặc nhìn lên, điều này sẽ tạo ra bầu không khí buồn hoặc đáng sợ). Các nhân vật thường đối mặt với nhau khi nói, nhưng quay về phía khán giả khi cần phát biểu một bài nói dài.

Cánh tay và chân được giữ hơi cong. Nếu không tham gia vào phần hành động, bàn tay thường được giữ trên đùi, với các ngón tay đan vào nhau và ngón cái chụm vào. Diễn viên đặt tay lên hai bên đầu gối khi cúi đầu chào.

Âm nhạc

Kyogen cũng được biểu diễn với phần đệm của âm nhạc, đặc biệt là sáo, trống và chiêng. Tuy nhiên, điểm nhấn của Kyogen vẫn là phần đối thoại và hành động, hơn là âm nhạc hoặc nhảy múa.

Ngoài các vở kịch Kyogen, còn có các buổi biểu diễn nhảy múa ngắn gọi là Komai. Đây là những điệu múa kịch truyền thống (không phải hài kịch) được biểu diễn với phần đệm được xướng và có nhiều chủ đề khác nhau. Các động tác gần giống với điệu múa Noh. Ngôn ngữ cổ thường được sử dụng trong lời bài hát nên nhiều khán giả hiện đại không thể hiểu ý nghĩa của chúng.

Sân khấu

Các vở kịch Kyogen thường được diễn chung sân khấu với kịch Noh.

Kyogen thường được biểu diễn trên sân khấu Noh, vì sân khấu là một phần quan trọng của vở kịch. Tuy nhiên, diễn viên cũng có thể được biểu diễn trong bất kỳ không gian nào (đặc biệt là bởi những người biểu diễn nghiệp dư hoặc trẻ hơn), thậm chí một sân khấu giống Noh cũng có thể được chuẩn bị nếu cần thiết.

Kyogen trong văn hóa đại chúng

Trong thời kỳ hậu chiến, người nước ngoài đã tham gia làm diễn viên nghiệp dư đóng kịch kyogen. Một ví dụ ban đầu đáng chú ý là buổi biểu diễn năm 1956 có sự tham gia của học giả và dịch giả Donald Keene trong vở kịch Chidori khi những khán giả dưới khán đài đều là những nhà văn nổi tiếng gồm Tanizaki, Yasunari KawabataYukio Mishima. Ngày nay, người nước ngoài cư trú tại Nhật Bản có thể luyện tập với các đoàn nghệ thuật nghiệp dư. Kể từ năm 1985, một chương trình hè cấp tốc dạy Kyogen dành cho người mới bắt đầu đã được tổ chức tại Trung tâm Nghệ thuật Kyoto, được giảng dạy bởi Akira Shigeyama (thuộc gia đình Shigeyama) và những người khác.

Một trong những vở kịch nổi tiếng được đưa vào sách giáo khoa là Busu (Mật ngọt chết người) kể về việc chủ nhân cấm hai người hầu của mình ăn đường, vì đường ngày xưa phải nhập khẩu về nên rất hiếm. Đây là câu chuyện rất nổi tiếng và có nhiều phiên bản khác nhau khắp Châu Á.

Ở Nhật Bản, Kyogen được biểu diễn và luyện tập thường xuyên ở cả các thành phố lớn (đặc biệt là Tokyo và Osaka) và trên khắp đất nước, cũng như được giới thiệu trên các chương trình truyền hình văn hóa. Ngoài các buổi biểu diễn xen kẽ trong các vở kịch Noh, Kyogen cũng được trình diễn độc lập trong các chương trình từ ba đến năm vở kịch. Phần lớn người Nhật đều biết đến NohKyogen thông qua những chương trình truyền hình và học trong sách giáo khoa.

Các gia đình có truyền thống diễn kịch Kyogen cũng tham gia vào việc hiện đại hóa các vở kịch và quảng bá nét truyền thống của mình ra nước ngoài.

Biên tập: Navi Nguyễn


/Nghệ thuật cổ điển Nhật Bản/ là loạt bài chia sẻ kiến thức về các loại hình nghệ thuật cổ điển ở Nhật Bản, bao gồm: nhạc kịch, kịch rối, vũ kịch. Bài viết đi sâu vào phân tích xuất xứ, lịch sử phát triển, thành phần cấu thành một vở kịch cũng như vị thế của các loại hình nghệ thuật này trong thời đại ngày nay.

Cùng tác giả

#Tag

Kịch Noh Kyogen Navi Nguyễn nghệ thuật sân khấu nhật bản Nogaku Noh series nghệ thuật cổ điển Nhật Bản văn hóa nhật bản

iDesign Must-try

Tất tần tật về quy trình tạo tác một chiếc mặt nạ Noh truyền thống của Nhật Bản
Tất tần tật về quy trình tạo tác một chiếc mặt nạ Noh truyền thống của Nhật Bản
Noh là loại hình nghệ thuật sân khấu sớm nhất ở Nhật Bản và vẫn được biểu diễn cho đến ngày nay. Được phát triển vào thế kỷ 14, Noh…
‘Underground Library’ - Thư viện ngầm dành cho các mọt sách tại Nhật Bản
‘Underground Library’ - Thư viện ngầm dành cho các mọt sách tại Nhật Bản
Những gò cỏ nhấp nhô ở Cánh đồng Kurkku đã ngụy trang thành một khu vực thiền định để đọc sách và nghỉ ngơi. Được khai trương vào tháng trước…
Những chiếc bánh mì phát sáng khó tin đến từ Yukiko Morita
Những chiếc bánh mì phát sáng khó tin đến từ Yukiko Morita
Nghệ sĩ người Nhật Bản đồng thời là một cựu thợ làm bánh – Yukiko Morita đã đưa tình yêu bánh mì vào công việc sáng tạo của mình bằng…
Lịch sử về những nghệ nhân làm diều qua ống kính của Mami Kiyoshi
Lịch sử về những nghệ nhân làm diều qua ống kính của Mami Kiyoshi
Vì sao lại có nhưng tấm thiệp giáng sinh kỳ quặc ra đời? Câu chuyện nào ẩn giấu sau chúng?
Những nghệ sĩ đằng sau danh họa Moses Rosenthaler trong ‘The French Dispatch’ của Wes Anderson
Những nghệ sĩ đằng sau danh họa Moses Rosenthaler trong ‘The French Dispatch’ của Wes Anderson
Một phần hậu trường của bộ phim The French Dispatch do Wes Anderson đã diễn ra thế nào?
Kenji Kawakami - Thiên tài đứng sau những sáng chế kì quặc
Kenji Kawakami - Thiên tài đứng sau những sáng chế kì quặc
Vì sao Nhật Bản lại có những phát minh kì quặc khó có thể áp dụng vào đời sống hàng ngày?