Qua phần thứ hai của loạt bài về Tuyên truyền trong Thế chiến II, chúng ta tìm hiểu về sự thay đổi vai trò của phụ nữ vào thời kỳ này, đặc biệt thể hiện qua cách các quốc gia vận động các nữ công dân. Cụ thể, chúng ta xem xét trường hợp của Mỹ, Anh, và Nga.

Phụ nữ trong Thế chiến II – sự thay đổi vai trò giới ngày càng khác biệt

“Rosie – Cô thợ tán đinh” của nước Mỹ

“Rosie – Cô thợ tán đinh” (“Rosie the Riveter”) là một áp phích mang tính biểu tượng của Mỹ cho thấy một nữ công nhân nhà máy đang khoe cơ bắp của mình, cổ vũ những người phụ nữ khác tham gia vào nỗ lực chiến tranh chung trong Thế chiến II với tuyên bố “Chúng ta có thể làm được!”.

Phụ nữ Mỹ đã đóng một vai trò quan trọng trong chiến tranh thế giới lần thứ hai, cả ở nhà và khi làm nhiệm vụ. Khoảng 5 triệu công dân nữ đã phục vụ trong công nghiệp quốc phòng và các vị trí khác trong các lĩnh vực thương mại với mục đích thay thế cho những người đàn ông giờ đảm nhiệm vai trò chiến đấu ngoài chiến trường. Khoảng 350,000 người phụ nữ Mỹ đã khoác lên mình những bộ đồng phục, cả trong nước và ở nước ngoài, tình nguyện tham gia Lực lượng Phụ trợ Quân đội của Phụ nữ mới thành lập – sau đó được đổi tên thành Quân đoàn Phụ nữ (Woman Army’s Corps – WAC) – Lực lượng Dự bị Nữ Hải quân, Lực lượng Dự bị Nữ Thuỷ quân lục chiến, Lực lượng Dự bị Nữ Cảnh sát bờ biển, Lực lượng Dự bị Nữ Phi công, Lực lượng Nữ Quân y, và Lực lượng Nữ Quân y Hải quân.

Một số phụ nữ phục vụ sát ngay tiền tuyến trong Lực lượng Nữ Quân y, nơi 16 người đã hy sinh do trúng đạn trực tiếp. Sáu mươi tám nữ quân nhân đã bị bắt làm tù binh ở Philippines, hơn 1600 y tá đã được tăng thưởng huân chương vì lòng dũng cảm và công sức đóng góp, 565 thành viên WAC đã giành được huân chương chiến đấu. Các nữ y tá đã có mặt ở Normandy chỉ bốn ngày sau khi cuộc đổ bộ bắt đầu (cuộc đổ bộ tháng 6 năm 1944 của phe Đồng Minh vào năm điểm bờ biển khác nhau ở Normandy, Pháp).

Dịch vụ Bưu chính Hoa Kỳ đã phát hành một con tem vào thập kỷ 1990 với hình ảnh của Rosie cô thợ tán đinh. Năm 1942, Redd Evans và John Jacob Loeb sáng tác một bài hát tên là “Rosie the Riveter”. Trang bìa số ngày 29/05/1943 của tạp chí The Saturday Evening Post do Norman Rockwell vẽ là một minh hoạ của một thợ tán đinh nữ với tên “Rosie” vẽ trên hộp đựng đồ ăn. Những người phụ nữ làm việc trong xưởng sản xuất xe tăng, tàu biển, máy bay, và các trang bị khác trong Thế chiến II tự gọi mình là các cô Rosie.

Quả thực là như vậy, phụ nữ, đặc biệt là tại Mỹ, có một vai trò cực kỳ quan trọng trong thế chiến II, “tạo ra sự khác biệt làm nên thắng thua của các quốc gia”. Đất nước này đã vận động hiệu quả phụ nữ tham gia chiến tranh trên mọi mặt trận: từ gia đình ra chiến trường. Họ không còn chỉ là đại diện cho bất cứ điều gì, là phần thưởng hay thứ yếu đuối cần đàn ông bảo vệ nữa – họ mạnh mẽ và họ cùng chiến đấu. Bởi thế, thập kỷ 1940 đã chứng kiến những bước ngoặt lớn trong vai trò của phụ nữ trong xã hội.

Phụ nữ: bà nội trợ, công nhân, quân nhân

Gần một thập kỷ trước khi Hoa Kỳ chính thức tham gia Thế chiến, đất nước này đã trải qua sự sụp đổ của thị trường chứng khoán (1929) và suy thoái kinh tế trầm trọng. Điều này khiến một phần tư người Mỹ thất nghiệp và việc phụ nữ đã kết hôn đi làm trở thành mối đe doạ với tầng lớp lao động truyền thống (lúc bấy giờ). Thực tế là, Francis Perkins – Uỷ viên bộ Lao động của New York và sau đó trở thành Bộ trưởng bộ Lao động của tổng thống Franklin D. Roosevelt – đã tuyên bố “đám nữ công nhân kiếm tiền lẻ cạnh tranh với những người công nhân cần thiết là mối đe doạ cho xã hội, loại sinh vật ích kỷ, thiển cận, nên xấu hổ về bản thân cô ta”. Ý tưởng rằng phụ nữ đã kết hôn làm việc kiếm thêm tiền cản trở thu nhập hộ gia đình đã dẫn đến việc thông qua lệnh cấm hai người kết hôn cùng đi làm, một phần trong Đạo luật Kinh tế năm 1932 yêu cầu chính phủ sa thải vợ hoặc chồng nếu cả hai người làm việc cho chính phủ. Do phụ nữ thường kiếm được ít hơn đàn ông, họ nhận cú đá đít ấy.

Vì vậy, khi phụ nữ Mỹ được kêu gọi hành động cho đất nước của họ khi bắt đầu chiến tranh, dân chúng đã có phản ứng cảm xúc lẫn lộn. Hầu hết phụ nữ không cần thuyết phục – với việc chồng của họ phải ra trận, nhiều người trong số họ đột nhiên trở thành người duy nhất nuôi gia đình – nhưng những phụ nữ khác lại do dự vì nhiều lý do. Tuy nhiên, chính phủ Mỹ biết rằng phụ nữ rất cần thiết nếu muốn thành công với nỗ lực chiến tranh và đã tung ra nhiều tuyên truyền thuyết phục về giá trị của phụ nữ trong thời chiến. Tính nữ được gắn với “Chiến thắng” (Victory).

Để giúp thuyết phục phụ nữ đóng góp vào chiến tranh, một số tuyên truyền được tạo ra nhắm mục tiêu cụ thể vào nỗ lực hàng ngày của các bà nội trợ. Tình trạng thiếu hụt hàng hoá xảy ra ở mọi quốc gia. Nam giới phục vụ ở tiền tuyến, và phụ nữ nhận trách nhiệm “kiểm soát dòng hàng hoá”. Ngoài việc khuyến khích phụ nữ chia phần ăn và mua trái phiếu (giống như Thế chiến I), các chính phủ cũng khuyến khích phụ nữ trồng trọt tại nhà. 

Khi cánh nam giới tình nguyện hoặc bắt buộc nhập ngũ, nước Anh cần thay thế họ trong lao động cần thiết thường nhật để duy trì hoạt động của đất nước. Do vậy, phụ nữ bắt đầu đóng nhiều vai trò vốn của đàn ông: làm việc trên xe lửa, xe buýt, sà lan, hoặc làm cảnh sát. Công nghiệp sản xuất vũ khí và thực phần cần phụ nữ hơn bao giờ hết. Bộ Thông tin Anh Quốc đã tạo ra những chiến dịch tuyên truyền mới nhắm vào phụ nữ nhằm thúc đẩy sản lượng nông nghiệp và công nghiệp, cũng như gia tăng phòng thủ dân sự.

Hầu hết phụ nữ Anh tình nguyện tham gia chiến tranh đều gia nhập Quân đoàn trên bộ của phụ nữ (Women’s Land Army – WLA) hoặc đội dân phòng. WLA đào tạo phụ nữ ở các thị trấn và thành phố về lao động nông nghiệp. Các dịch vụ phòng thủ dân sự chính là đội Phòng ngừa Không kích (Air Raid Precautions – ARP), cứu hoả, và Đội Tự nguyện Phụ nữ (Women’s Voluntary Services – WVS), bao gồm các công việc hành chính văn phòng, đội bơm, tổ chức sơ tán, trú ẩn, trao đổi quần áo, và căng tin di động.

Vào tháng 12 năm 1941, tất cả các phụ nữ Anh độc thân độ tuổi 20-30 (sau đó thậm chí mở rộng thành 19-43) bắt đầu phải tham gia các công việc chiến tranh. Họ làm việc trong các nhà máy, ngoài đồng, hoặc trong các lực lượng vũ trang. Các chi nhánh dành cho nữ của Đội Hỗ trợ Dịch vụ Lãnh thổ (Auxiliary Territorial Service – ATS) và Đội Hỗ trợ Vận tải Hàng không (Air Transport Auxiliary – ATA) ra đời. Phụ nữ không được phép tham gia trực tiếp vào chiến trường, nhưng vẫn làm các công việc quan trọng như đầu bếp, thủ khô, sĩ quan trật tự, lái xe, bưu tá,… và sau này là nhân viên điều hành radar và thành viên tổ súng phòng không. 

Ở Mỹ, bên cạnh Rosie, những nàng “chiến binh sản xuất” với quan điểm “sản xuất là cốt lõi của chiến thắng, và phụ nữ là nòng cốt của sản xuất”, hình ảnh mà người phụ nữ đã là và có thể là trong chiến tranh cũng được đẩy mạnh bởi những nữ công dân tham gia vào các đội hỗ trợ quân sự. Tất cả các nhánh của quân đội Hoa Kỳ đều có phụ nữ tham gia.

Phụ nữ Nga và tuyên truyền

Từ thời Trung Cổ, hoá thân truyền thống của nước Nga đã là hình tượng người phụ nữ và thường là người mẹ. Hai khái niệm phổ biến là Mẹ Nga (Матушка Россия) và Tổ quốc – người Mẹ (Родина-мать) hay Đất Mẹ. Sau Cách mạng tháng Mười Nga và trong thời kỳ nội chiến Nga, một số lực lượng chống Bolshevik đã dùng hình ảnh này để tuyên truyền về nước Nga tiền-cách mạng. Tuy nhiên, vào thời kỳ Xô-Viết, chính những người Bolshevik lại tận dùng hình ảnh “Đất Mẹ”, đặc biệt là trong Thế chiến II.

Hình ảnh Mẹ Nga và hình ảnh người phụ nữ Nga trong tuyên truyền trông khá giống nhau. Họ đều khơi gợi cảm giác của một người mẹ và một người lao động, gắn với những lời hứa và ngợi ca đất nước Nga màu mỡ. Tuyên truyền Nga đưa ra những thông điệp về nghĩa vụ lao động và chiến đấu chung của từng công dân cũng như hình ảnh tích cực, hứa hẹn về tương lai tốt đẹp.

Phụ nữ Nga trong tuyên truyền đang học đọc, làm việc trong các nhà máy, bệnh viện, hoặc trường học. Họ cũng được mô tả là người mẹ, người vận động viên, và người thợ may. Tuy nhiên, có mâu thuẫn trong thái độ của Liên Xô đối với phụ nữ: vừa khuyến khích họ tham gia lao động trong nhiều ngành nghề, cùng góp sức vào nỗ lực xây dựng đất nước Xô-Viết mới sau thời Sa Hoàng, các quan chức Liên Xô cũng thúc đẩy ý tưởng rằng việc nuôi dạy con cái phần lớn là của phụ nữ.

Hương Mi Lê dịch, tổng hợp, và viết, với các nguồn tham khảo thư viện của Đại học Texas, thư viện Toledo, trang thông tin của bộ Quốc phòng Mỹ, Wikipedia, và các nguồn khác.